Üç boyutlu film denen meseleyle yıllar önce ilk karşılaşmamı unutmam mümkün değil. Henüz bir ortaokul öğrencisi iken Ankara’nın o zamanlar Çankaya Sineması adıyla bilinen ünlü mekanında “Dehşet Diyarı ( Metalstorm )” adlı bir bilim-kurgu filminin gösterime girdiğine dair afişler her yere asılıyordu. Filmin adı veya konusundan çok, afişte yer alan anlaşılmaz bir bilgi, bütün sinema meraklılarını derinden cezbetmişti: İlk defa “3 boyutlu” olarak bir film izleyecektik. Elbette babalarımızdan finansmanı sağlar sağlamaz bir kaç arkadaşlar beraber heyecanla sinemanın yolunu tuttuk. Bileti alırken elimize kartondan yapılma ve renkli plastikten camları olan bir gözlük verdiler. Filmi izlerken bunu takmamız gerektiğini öğrendik. Derken salona girdik, ışıklar karardı; bir kaç reklam gösteriminden sonra beyaz perdede “gözlükleri takmamız” yönünde bir uyarı belirdi. Gözlükleri taktık ve karşımızda beliren beyaz bir dağ çizimine dikkatle bakmaya başladık. Bir an sonra, dağın arkasından gürültülü bir ses efekti eşliğinde çıkıp üzerimize doğru gelen blok yazılar, bütün salonu dehşete düşürdü. Yanımda ve önümde bir çok insan, gayri ihtiyari, koltuklarında yana yahut aşağı kayarak, gelen yazıların suratlarına çarpmasından sakınmaya çalıştılar. Bir kısmı, hayret ünlemeleri ile gözlükleri çıkartıp çıkartıp, karşılarındaki perdede renkleri kaymış filme bakıyor, ne olup bittiğini anlamaya çalışıyorlardı! Düz ekrandaki nesneler, o güne kadar hiç görmediğimiz bir biçimde canlanmış, adeta salonun ortasında, gözümüzün önünde hareket etmeye başlamışlardı…
Elbette aradan yıllar geçti ve hem sinema teknolojisi, hem de üç boyutlu film teknikleri oldukça ilerledi. Bu gün neredeyse gözde filmlerin bir çoğu 3D (3-Dimensional – 3-Boyutlu) etiketi ile vizyona giriyor. Elbette bu durumda, artık evlerimizdeki televizyonların sinemalarla yarışan boyutlara gelmesi ve çok yüksek kalitede dijital kayıtlara internetten rahatlıkla ulaşılabiliyor olması büyük rol oynuyor. Fakat insan görme sistemini “kandırmanın” yollarından birisi olan 3 boyutlu film teknolojisi, aslında oldukça kolay anlaşılabilir bir algısal özelliğimizin “kötüye kullanılmasına” dayanıyor.
Farklı gözlerinizle gördüğünüz farklı dünyaları test etmek kolay…
Bildiğiniz gibi, insanların iki tane gözü var ve bunlar kafanın ön kısmında sağlı-sollu olarak yerleşmiş durumdalar. Gözlerimizin yerleşimlerindeki bu ufak fark, her iki gözün görme alanının birbirinden biraz farklı olması sonucunu doğuruyor. Mesela, sağ elinizi yumruk yapıp, başparmağınız yukarıda olacak şekilde kolunuzu ileri uzatın ve havada olan başparmağınıza önce bir gözünüzü, sonra diğerini kapatarak bakın ve bu işlemi ard arda tekrarlayın. Arka plana göre baş parmağınızın “hareket ettiğini” göreceksiniz. Bunun nedeni, her iki gözünüzün, konumları gereği, parmağınızı arka plana göre farklı noktada görmesidir.
İki gözün dünyayı böyle hafifçe farklı görmesinin bizim açımızdan önemli bir avantajı var. Beynimiz, gözlerden aldığı görsel bilgiyi bir araya getirirken, iki gözün bu farklı manzaralarından yaptığı karmaşık bir hesaplama dizisi sonucu, “stereoskopik” yani 3 boyutlu görme dediğimiz yeteneğimizi ortaya çıkartabiliyor. Her iki gözden gelen bilgiler birleştirilerek, karşımızdaki sahnenin “derinliği” algılanabiliyor; nesnelerin “önde mi arkada mı” olduğu konusunda bir yargıya varılabiliyor.
3 boyutlu filmlerdeki teknoloji de aslında beynimizin bu yeteneğinden faydalanıyor. Sinema perdesinde, birbirinden hafifçe farklı açılarla konumlandırılmış iki farklı kamera merceği ile çekilen sahneler, özel yöntemlerle üst üste bindiriliyor. Gözlerimize taktığımız gözlükler ise bu farklı merceklerden gelen görüntülerin her birini farklı gözlerimize yönlendiriyor: Daha sağda olan merceğin görüntüsü sağ göze, soldakinin görüntüsü ise sol göze geliyor. Beynimiz böylece bu iki görüntüyü birleştirerek, nesneleri gerçek dünyadakine benzer şekilde “beride-ileride” yani 3 boyutlu olarak algılayabiliyor.
İkili merceklerin görüntülerini aynı perdeye yansıtmak için kullanılan teknikler de farklı olabiliyor. Mesela en eski üç boyutlu filmlerde, filmin bu iki kopyası, farklı renk filtrelerinden geçirilmiş bir halde ekrana veriliyordu. Dolayısıyla izleyiciler, bu filtrelere uygun renkli camlı (mesela birisi kırmızı diğeri yeşil) gözlükler kullanarak, görüntüleri ayrı ayrı görebiliyorlardı. Günümüzde bu teknik, hala bir çok alanda (özellikle basılı medyada) kullanılıyor. Bu gün sinemalarda uygulanan daha gelişmiş tekniklerde ise ışığın farklı yönelimlerini (polarizasyonlarını) kullanarak görüntüler üst üste bindiriliyor ve polarize camlı gözlükler kullanan izleyiciler de böylece “3 boyutlu” görüntülerin keyfini çıkartabiliyorlar.
Bu günlerde sinemalarda, özellikle gençlere hitap eden yüksek tempolu aksiyon, fantezi ve macera filmlerinde 3 boyut uygulaması çok yaygın. James Cameron’un Avatar’ı ile ünlenen Real 3D teknolojisi, bu gün sinema salonlarının vazgeçilmezleri arasında. Fakat bu filmleri izleyen bir çok insan, bazen belli-belirsiz, bazen de ileri düzeyde bir rahatsızlık hissediyor. Sinemadaki görüntüleri olabildiğince “gerçeğe yakın” deneyimlemeye çalışırken, çoğu zaman görüntülerin “olağanüstü” yapısı, izleyenleri bir hayli yorabiliyor. Bunun arka planında ise, tabiatta milyarlarca yılda şekillendirilmiş olan görme ve görsel algı sistemimizin yanında oldukça ilkel kalan modern teknolojimizin yetersizlikleri yatıyor.
Derinlik ipuçları: Bilimsel literatürde “binoküler görüş” olarak bildiğimiz “iki gözle görme” özelliği, üç boyutlu görmek için çok önemli bir özellik elbette; fakat karşımızdaki sahnenin derinliğini ve nesnelerin bizden uzaklığını sadece iki gözümüzün görüş farkından çıkartmıyoruz. Önemli bir başka ipucu, büyüklüğünü bildiğimiz nesnelerin beyin tarafından kıyaslanmasıdır. Yaşadıkça bilinçsiz olarak öğrendiğimiz dış dünya bilgileri, karşımızdaki sahnenin derinliğini algılamak konusunda bize önemli ipuçları verir.
VİDEO: Nesnelerin büyüklüğüne bağlı derinlik algısını, hareketsiz bir kamera kullanarak böyle yanıltmak da elbette mümkün!
Diğer bir ipucu ise “hareket paralaksı” dediğimiz durumdur. Bir araçla seyahat eden herkesin gözlemlediği bir göz yanılmasıdır aslında bu. Otomobil ile seyahat ederken camdan dışarı baktığınızda, karayolunun hemen kenarındaki korkuluklar size göre çok hızlı hareket eder. Yolunb iraz dışındaki tarlalar ise onalra göre daha yavaş geride kalır. Uzaktaki dağlar, size göre çok az hareket eder ve nihayet, gökyüzündeki ay veya yıldızlar, siz ne kadar hızlı giderseniz gidin, yerlerinden kıpırdamıyor gibi gözükürler. Bu durum, nesnelere olan uzaklığınızın bir fonksiyonu olarak, onlara göre farklı oranlarda geçrekleşen “açısal yer değiştirmenizden” kaynaklanır. Sadece karayolunda seyahat ederken değil; önünüzde çeşitli objelerin bulunduğu bir yerde bedeninizi hafifçe sağa ve sola hareket ettirseniz bile, size yakın cisimlerin göre uzaktakilere göre daha hızlı yer değiştirdiğini fark edebilirsiniz.
VİDEO: Sıradan (yani aslında estetik açıdan çok güzel ama teknik olarak bildiğimiz) iki boyutlu fotoğraflardan “paralaks” etkisi ile elde edilen ve üç boyutlu izlenimi veren sahnelere bir örnek.
Demek ki dış dünyayı 3 boyutlu algılamak, sadece iki gözden kaynaklanan bir ilüzyonla olmuyor; başka bir çok karmaşık algı desteği kullanılıyor.
Tek gözle 3 boyutlu görüş: Tek gözünüzü kapatip etrafa baktığınızda her şeyi kağıda basılmış gibi “2 boyutlu” görüyor musunuz? Elbette hayır. Bunun nedeni, az önce yukarıda saydığımız ilave ipuçlarının da yardımıyla, tek gözünüz olsa bile çevrenizi derinliğiyle birlikte algılayabiliyor olmanızdır. Elbette detaylarda çok emin olamayabilirsiniz ama bedeniniz hareket ettikçe, tek bir gözünüz bile derinlik ve perspektif algınızı sağlamaya yetecektir.
Sakkadik hareket: Gözlerimizin kameralardan en önemli farkı, sürekli hareket eden bir organ olmasıdır. Etrafımızdaki görsel dünyayı sabit kameralar gibi izlemekten çok öte işler yapan gözlerimiz, sürekli sıçramalı ve sert hareketlerle ortamı bizim için tarar. Bu hareketler, fizyolojide “sakkadik göz hareketleri” olarak bilinir. Elbette bu küçücük görüntüleme cihazlarının bu kadar sık ve hızlı hareketler yapması, görüntüde bir hayli sallanmaya neden olmalıydı ama, beynimiz sağolsun, bu tip sinir bozucu yan etkileri büyük bir maharetle bizden gizler ve biz bu hareketleri çoğu zaman fark etmeyiz (beynimizin bizden neleri gizlediği ile ilgili detaylı bir yazım da buradaydı ; hatırlarsınız).
3 Boyutlu filmlerin rahatsız edici etkileri aslında tüm bu ipuçları üzerinde düşünüldüğünde kendiliğinden ortaya çıkıyor. Bir kaçını sıralayalım:
RESİM: “L’Arrivée d’un train en gare de La Ciotat” (Trenin istasyona girişi) adlı kısa belgeselden bir kare.
RESİM: Baskın gözünüzü test etmenin en kolay yolu
Özetle: 3 boyutlu filmler günümüzde en güncel modalardan birisi. Hatta evlerinde 3D televizyonlar olan insanların sayısı hızla artıyor. Fakat biyolojik görme sistemimizin karmaşıklığı ve maharetleri ile karşılaştırıldığında bu teknolojiler son derece ilkel ve “oyuncak gibi” kalmaya mahkum. Dolayısıyla, 3 boyutlu filmleri vesile ederk görme sistemimizin harika yapısı üzerinde düşünmek, belki de 3D teknolojisinin bize getirdiği en büyük fayda olacaktır.
Hayatı izlemeyi unutmayın; zira dışarıda çok ama çok boyutlu bir dünya var!