4.5.1- Kapsam
Bu deney, agregalarda tane yoğunluğu (birim hacim kütlesi) ve su emme (absorpsiyon) oranının tayini
için yapılır. Metotlar aşağıda verilmiştir.
a) Tel sepet metodu: 63 mm göz açıklıklı elekten geçen, ancak 31,5 mm göz açıklıklı elekte tutulan
agregalar için.
b) Piknometre metotları: 31,5 mm göz açıklıklı elekten geçen, ancak 0,063 mm göz açıklıkı elekte
tutulan agregalar için.
Tel sepet metodu, 4 mm ila 31,5 mm arasında tane büyüklüğüne sahip agregalar için, piknometre
metoduna alternatif olarak kullanılabilir. Anlaşmazlık durumunda, piknometre metodu, referans metot
olarak kullanılmalıdır.
4.5.2- Prensip
Tane yoğunluğu, kütlenin, hacme oranından hesaplanır. Kütle, deney numunesi kısmını, doygun ve
yüzeyi kurutulmuş halde ve tekrar etüvde kurutulmuş halde tartmak suretiyle tayin edilir. Hacim ise, tel
sepet metodundaki kütle indirgemesi veya piknometre metodundaki tartımlar yoluyla, yer değiştiren
suyun kütlesinden tayin edilir.
4.5.3- Malzemeler
Su, Taze çeşme suyu ve demineralize su uygundur.
4.5.4- Cihazlar
4.5.4.1 Hava dolaşımlı etüv, sıcaklığın (110 ± 5)°C’ta tutulabilmesi için termostat ihtiva eden.
4.5.4.2 Terazi, deney numunesi kısmının kütlesini, kütlenin % 0,1’ine tekabül eden doğrulukla
tartabilen.
Terazi, numuneyi ihtiva eden tel sepetin suda asılmasına ve tartılmasına uygun olmalıdır.
4.5.4.3 Su banyosu, termostat kontrollü ve sıcaklığı (22 ±3)ºC’de tutulabilen.
4.5.4.4 Termometre, doğruluğu 0,1ºC olan.
4.5.4.5 Deney elekleri, TS EN 933-2’de belirtilen göz açıklık şekline ve 0,063 mm, 4 mm, 31,5 mm ve
63 mm göz açıklık büyüklüğüne sahip.
4.5.4.6 Tepsiler, uygun büyüklükte olan ve kütlesinde değişme olmadan hava dolaşımlı etüvde
ısıtılabilen.
4.5.5 Yıkama donanımı
4.5.5.1 Kronometre
4.5.5.2 Tel sepet metodu için özel cihazlar (Madde 7, Madde A.3 ve Madde B.2)
4.5.5.3 Tel sepet veya delikli kap, terazi koluna asılacak şekilde uygun büyüklükte olan. Sepet veya
kap, korozyona dayanıklı olmalıdır.
4.5.5.4 Su sızdırmaz tank, sepet ile tankın kenarları arasında en az 50 mm açıklık olacak
şekilde,içerisinde sepetin serbestçe asılabildiği (22 ±3)ºC’de su ihtiva eden.
4.5.5.5 Piknometre, 250 mL ilâ 5000 mL arasında hacme sahip ve deney süresi boyunca, hacmi 0,5
mL mertebesinde kararlı olan bir cam şişe.
Not – Piknometrenin hacmi, deney numunesi kısmının büyüklüğüne uygun olarak seçilmelidir.
4.5.5.6 Metal kalıp, üst kısmının çapı (40±3) mm, alt kısmının çapı (90±3) mm ve yüksekliği (75±3)
mm kesik koni şeklinde olan. Metal kalıbın et kalınlığı en az 0,8 mm olmalıdır.
4.5.5.7 Metal sıkıştırıcı, (340±15) g kütleli, çapı (25±3) mm olan dairesel kesitli bir karıştırma yüzeyi
ihtiva eden ve metal kalıp ile birlikte kullanılan.
4.5.5.8 Huni, cam mamul (metal kalıp ve sıkıştırıcı kullanımına alternatif olarak).
4.5.5.9 Tepsi, alanı 0,1 m2 ‘den daha küçük olmayan düz tabanlı, kenar yüksekliği 50 mm’den daha az
olmayan ve suyu emmeyen bir malzemeden imâl edilmiş olan.
4.5.5.10 Sıcak hava kaynağı, saç kurutma makinası gibi.
59
Şekil 1.Uygun bir piknometre örneği
4.5.6 Tel sepet metodu: 31,5 mm ilâ 63 mm arasında tane büyüklüğüne sahip agregalar için.
Tel sepet metodu, 31,5 mm ilâ 63 mm arasında tane büyüklüğüne sahip agregalarda kullanılmalıdır.
4.5.6.1 Deney numunesi kısmının hazırlanması
Agregalardan numune alma TS EN 932-1’e, numune azaltma ise TS EN 932-2’ye uygun olmalıdır.
Agrega deney numunesi kısmının kütlesi, Çizelge 40’da verilen kütle değerlerinden daha küçük
olmamalıdır.
Çizelge 40 – Deney numunesi kısımlarının ez az kütlesi (tel sepet metodu)
Not – Diğer büyüklükler için, deney numunesi kısmının ez az kütlesi, Çizelge 40’da belirtilen kütle
değerlerinden enterpolasyon yardımıyla elde edilebilir.
Deney numunesi kısmı, ince tanelerin uzaklaştırılması amacıyla, 63 mm ve 31,5 mm göz açıklıklı
eleklerde yıkanır ve daha sonra kurumaya bırakılır. 63 mm göz açıklıklı elekte tutulan taneler atılır.
4.5.6.2 İşlem
Hazırlanan deney numunesi kısmı, tel sepete yerleştirilir ve tel sepet, suyun seviyesi, sepetin üst
kısmından en az 50 mm yukarıda olacak şekilde (22±3)ºC sıcaklıkta su ihtiva eden tanka daldırılır.
Daldırmadan hemen sonra sepet, tankın tabanından yaklaşık 25 mm yukarıya kaldırılarak ve saniyede
bir kez olmak üzere 25 defa bu yükseklikten düşürülerek, hapsolmuş hava deney numunesi kısmından
60
uzaklaştırılır.
Sepet ve agrega, (24±0,5) saat süreyle (22±3) ºC sıcaklıktaki suya tamamen daldırılmış hâlde
bekletilir.
Sepet ve deney numunesi kısmı sallanır ve (22±3) ºC sıcaklıktaki suda tartılır (M2)olarak kaydedilir.
Kütlenin (M2) tayin edildiği andaki suyun sıcaklığı kaydedilir.
Not – Deney numunesi kısmının, tartım için farklı bir tanka aktarılması gerekiyorsa, sepet ve deney
numunesi kısmı, yeni tankta tartım (M2) öncesi 25 defa sallanır.
Sepet ve agrega, sudan çıkarılır ve suyun uzaklaşması için birkaç dakika beklenir. Agrega,
sepetten,kuru bezlerden birinin üzerine dikkatlice boşaltılır. Boş sepet, tekrar suya daldırılır, 25 defa
sallanır ve suda tartılır (M3) olarak kaydedilir.
Agrega tanelerinin yüzeyi dikkatlice kurutulur ve bez rutubet ememeyecek hâle geldiğinde, taneler,
ikinci bir kuru, yumuşak emici bez üzerine aktarılır. Agrega taneleri, kalınlık bir agrega tanesinden
daha fazla olmayacak şekilde bu ikinci bez üzerine yayılır ve görülebilir bütün su filmleri uzaklaştırılana
kadar direk güneş ışığından veya herhangi bir ısı kaynağından korunur. Ancak bu durumda agrega
taneleri, hâlâ rutubetli bir görünüm arz eder. Agrega taneleri tartılır (M1).
Agrega taneleri, bir tepsiye aktarılır ve etüvde, (110±5) ºC sıcaklıkta, sabit kütleye (M4) kadar
kurutulur.
Bütün tartımlar, deney numunesi kısmının kütlesinin (M4) % 0,1’i veya daha iyi olan bir doğrulukla
yapılır ve kaydedilir.
4.5.6.3 Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi
Tane yoğunlukları (ρa, ρrd ve ρssd), megagram/metreküp cinsinden, aşağıdaki eşitlikler yardımıyla
hesaplanır:
M4 : Etüvde kurutulmuş deney numunesi kısmının kütlesi, g,
ρw : M2 tayin edildiğinde kaydedilen sıcaklıktaki su yoğunluğu megagram/metreküptür.
Tane yoğunluğu değerleri, 0,01 Mg/m3, su emme oranı değerleri ise % 0,1 yaklaşımla ifade
edilir.
Hesaplamalar, aşağıdaki eşitlik kullanılarak kontrol edilebilir:
4.5.7. Piknometre metodu, 4 mm ilâ 31,5 mm arasında tane büyüklüğüne sahip agregalar için.
Bu maddede açıklanan piknometre metodu, 4 mm ilâ 31,5 mm arasında tane büyüklüğüne sahip
agregalarda kullanılmalıdır.
61
4.5.7.1 Deney numunesi kısmının hazırlanması
Agregalardan numune alma, TS EN 932-1’e, numune azaltma ise, TS EN 932-2’e uygun olmalıdır.
Agrega deney numunesi kısmının kütlesi, Çizelge 41.’de verilen kütle değerlerinden daha az
olmamalıdır.
Çizelge 41 – Deney numunesi kısımlarının ez az kütlesi (piknometre metodu)
Not – Diğer büyüklükler için deney numunesi kısmının ez az kütlesi, Çizelge 41.’de belirtilen kütle
değerlerinden enterpolasyon yardımıyla elde edilebilir.
Deney numunesi kısmı, ince tanelerin uzaklaştırılması amacıyla, 31,5 mm ve 4 mm göz açıklıklı
eleklerde yıkanır. 31,5 mm göz açıklıklı elekte tutulan taneler atılır. Daha sonra numune kurumaya
bırakılır.
4.5.7.2 İşlem
Hazırlanan deney numunesi kısmı, piknometrede bulunan, (22±3) ºC sıcaklıktaki suya daldırılır ve
hapsolmuş hava, piknometre, eğik konumda hafifçe yuvarlanarak ve sallanarak uzaklaştırılır.
Piknometre, su banyosu içerisinde düşey hâle getirilir ve deney numunesi kısmı, (22 ±3) ºC’da (24
±0,5) saat süreyle tutulur. Islatma süresinin sonunda, piknometre su banyosundan çıkarılır ve varsa
geriye kalan hapsolmuş hava, piknometreyi hafifçe yuvarlamak ve sallamak suretiyle uzaklaştırılr.
Hapsolmuş hava, vakum uygulamak suretiyle de uzaklaştırılabilir.
Piknometre, su ilâve edilerek taşacak şekilde doldurulur ve kap içerisinde hiç bir hava hapsedilmeden
tepe kısmına bir kapak yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı kurutulur ve tartılır (M2).Suyun
sıcaklığı kaydedilir.
Agrega taneleri, sudan çıkarılır ve birkaç dakika süreyle kurumaya bırakılır. Piknometre tekrar su ile
doldurulur ve kapak daha önce belirtildiği şekilde yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı
kurutulur ve tartılır (M3). Suyun sıcaklığı kaydedilir.
M2 ve M3 tartımları esnasında, piknometredeki su sıcaklıkları arasındaki fark, 2ºC’i geçmemelidir.
Her bir deneyde piknometrenin hacmini ölçmek yerine, piknometre tekrar kalibre edilebilir. Bu
durumda piknometre termostatlı bir banyoda, (kalibrasyon sıcaklığı ±0,5) ºC sıcaklığa getirilir.
Suyu süzülmüş deney numunesi kısmı, kuru bezlerden birinin üzerine alınır. Bez üzerine yerleştirilen
agrega tanelerinin yüzeyi dikkatlice kurutulur ve bez rutubet ememeyecek hâle geldiğinde, taneler,
ikinci bir kuru, yumuşak emici bez üzerine aktarılır. Agrega taneleri, kalınlığı bir agrega tanesinden
daha fazla olmayacak şekilde, bu ikinci bez üzerine yayılır ve görülebilir bütün su filmleri
uzaklaştırılana kadar direk güneş ışığından veya herhangi bir ısı kaynağından korunur. Ancak bu
durumda agrega taneleri, hâlâ rutubetli bir görünüm arz eder. Doygun ve yüzeyi kuru deney numunesi
kısmı, bir tepsiye aktarılır ve tartılır (M1). Agrega taneleri, hava dolaşımlı bir etüvde, (110 ± 5) ºC’de,
sabit kütleye (M4) kadar kurutulur.
Bütün kütle değerleri, deney numunesi kısmının kütlesinin (M4) % 0,1’i veya daha iyi olan bir
doğrulukla kaydedilir.
62
4.5.7.3 Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi
Tane yoğunlukları (ρa, ρrd ve ρssd ), megagram/metreküp cinsinden, aşağıdaki eşitlikler yardımıyla
hesaplanır:
4.5.8. Piknometre metodu, 0,063 mm ilâ 4 mm arasında tane büyüklüğüne sahip agregalar için
Bu maddede açıklanan piknometre metodu, 0,063 mm ilâ 4 mm arasında tane büyüklüğüne sahip
agregalarda kullanılmalıdır.
4.5.8.1 Deney numunesi kısmının hazırlanması
Agregalardan numune alma, TS EN 932-1’e, numune azaltma ise, TS EN 932-2’ye uygun olmalıdır.
Agrega deney numunesi kısmının kütlesi, 1 kg’dan daha az olmamalıdır.
Deney numunesi kısmı ince tanelerin uzaklaştırılması amacıyla, 4 mm ve 0,063 mm göz açıklıklı
eleklerde yıkanır. 4 mm göz açıklıklı elekte tutulan taneler atılır.
4.5.8.2 İşlem
Hazırlanan deney numunesi kısmı, piknometrede bulunan, (22±3)ºC sıcaklıktaki suya daldırılır ve
hapsolmuş hava, piknometre eğik konumda hafifçe yuvarlanmak ve sallanmak suretiyle uzaklaştırılır.
Piknometre, su banyosu içerisinde düşey hâle getirilir ve deney numunesi kısmı, (22±3) ºC’de,
(24±0,5) saat süreyle tutulur. Islatma süresinin sonunda, piknometre su banyosundan çıkarılır ve varsa
geriye kalan hapsolmuş hava, piknometre, hafifçe yuvarlanmak ve sallanmak suretiyle uzaklaştırılır.
Hapsolmuş hava, vakum uygulamak suretiyle de uzaklaştırılabilir.
63
Piknometre, su ilâve edilerek taşacak şekilde doldurulur ve kap içerisinde hiç bir hava hapsedilmeden
tepe kısmına bir kapak yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı kurutulur ve tartılır (M2).Suyun
sıcaklığı kaydedilir.
Deney numunesi kısmını kaplayan suyun büyük bir kısmı süzülür ve piknometre bir tepsiye boşaltılır.
Piknometre, tekrar su ile doldurulur ve kapak daha önce belirtildiği şekilde yerleştirilir. Daha sonra,
piknometrenin dış kısmı kurutulur ve tartılır (M3). Suyun sıcaklığı kaydedilir. M2 ve M3 tartımları
esnasında, piknometredeki su sıcaklıkları arasındaki fark, 2ºC’yi geçmemelidir.
Her bir deneyde piknometrenin hacmini ölçmek yerine, piknometre tekrar kalibre edilebilir. Bu
durumda piknometre, termostatlı bir banyoda, (kalibrasyon sıcaklığı ±0,5) ºC sıcaklığa getirilir.
Islak deney numunesi kısmı, tepsinin tabanına üniform bir tabaka hâlinde yayılır. Yüzey rutubetini
buharlaştırmak amacıyla, agrega taneleri, hafif bir sıcak hava akımına maruz bırakılır. Agrega
taneleri,üniform bir kurumanın elde edilmesi amacıyla, hiçbir yüzey nemi görülmeyinceye ve taneler
artık birbirlerine yapışmayıncaya kadar, sık aralıklarla karıştırılır. Karıştırma devam ederken, numune,
oda sıcaklığına kadar soğutulur. Yüzey kuruluğunun sağlanıp sağlanmadığının tespit edilmesi için,
metal koni kalıbı, en büyük çapa sahip kısım, tepsinin tabanına gelecek şekilde yerleştirilir. Koni kalıbı,
bir miktar kuru deney numunesi kısmıyla gevşek olarak doldurulur ve kalıbın üst kısmındaki delikten
geçirilen bir sıkıştırıcı kullanmak suretiyle agrega yüzeyi 25 defa hafifçe vurularak sıkıştırılır. Sıkıştırma
işleminden sonra, kalıp tekrar doldurulmaz. Kalıp, üzerinde hiçbir agrega tanesi olmayacak şekilde,
dikkatlice kaldırılır. Elde edilen agrega konisi çökmezse, kalıp kaldırıldığında çökme olayı meydana
gelene kadar kurutmaya devam edilir ve koni deneyi tekrarlanır.
Bu işlemle ilgili yol gösterici bilgiler, aşağıdaki şekillerde verilmiştir.
Doygun ve yüzeyi kurutulmuş deney numunesi kısmı tartılır (M1). Agrega taneleri, hava dolaşımlı
etüvde, (110 ±5) ºC’da sabit kütleye (M4) kadar kurutulur.
Bütün kütle değerleri, deney numunesi kısmının kütlesinin (M4) % 0,1’i veya daha iyi olan bir
doğrulukla kaydedilir.
64
4.5.9 Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi
Tane yoğunlukları (ρa, ρrd ve ρssd ), megagram/metreküp cinsinden, aşağıdaki eşitlikler yardımıyla
hesaplanır:
65
Suyun yoğunluğu:
Çizelge 42 – Suyun yoğunluğu
66
İnce agregaların doygun ve yüzeylerinin kuru olmasıyla ilgili kılavuz
67