Çağdaş ekonomi bilimi, kalkınma konularına eğilmiş, ekonomik ve sosyal hayatın çeşitli yönlerini ve bunlar arasındaki ilişkileri incelemiş, planlama ismi verilen tekniği geliştirmiştir. Planlama ile kalkınmanın hızlandırılması ve aynı zamanda dengeli olarak yürütülmesi amaçlanmaktadır. Gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerde ekonomik ve sosyal kalkınma için planlama önemli bir araç olarak benimsenmiştir.
Ülke ölçeğinde planlama, sistemli düşünceye yer vermek, eldeki kısıtlı kaynakları önceden belirlenmiş amaçlara göre ayırmak ve bu amaçları kısıtlı imkanların elverdiği ölçüde sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında, planlamanın Türkiye gibi gelişmekte olan ve kaynak sıkıntısı çeken ülkeler için yaşamsal derecede önem taşıdığı açıktır.
Ülkemizin 2023 yılı Şubat ayının ilk haftası içinde uğradığı olağandışı deprem felaketi ekonomimize büyük darbe vurmuş, planlı ekonomiden uzaklaşılmasının maliyetinin ne kadar yüksek olabileceğini de ortaya koymuştur.
Covid 19 salgınının yansımaları devam ederken, Rusya-Ukrayna savaşı ve göçmen sorunu ile artan dış sorunlar da eklendiğinde, 2022 yılı sonu itibariyle zaten iç içe geçmiş çok sorunlu bir küme ile karşı karşıya olan Türkiye Ekonomisi şimdi de büyük bir deprem felaketinin yaralarını sarmak durumundadır. Bu kolay olmayacaktır. Ciddi bir planlama ve yepyeni bir yönetim anlayışı gerektirecektir.
6 Şubat 2023 tarihinde Güney Doğu Bölgemizde 11 ilimiz aynı gün içinde 7.7 ve 7.6 şiddetinde iki depremle büyük yıkıma uğradı. Yeryüzünde böylesine yıkıcı bir deprem işleyişi bugüne kadar görülmemiş, olağanüstü bir durumla karşılaşılmıştır. Bu olay, kapsadığı çok geniş alan ve neden olduğu tahribat nedenleriyle, Türkiye’nin son yüzyılda yaşadığı belki de en büyük deprem felaketidir.
Hayatını kaybeden vatandaşlarımızın sayısı on binlerle, yaralı olarak kurtarılan vatandaşlarımızın sayısı ise can kayıplarımızın üç misli olarak ifade edilmektedir. Kayıplarımıza Allah’tan rahmet, yakınlarına sabır ve başsağlığı, yaralılarımıza acil şifalar diliyorum.
Ekonominin genel durumunda gördüğüm sorunlara geçmeden, yaşadığımız bu büyük felaketten çıkarılması gereken önemli dersler olduğunu ve bunları özellikle Türkiye’yi yönetenlerin layıkıyla idrak etmesi gerektiğini özellikle vurgulamak istiyorum.
Türkiye deprem riskini sürekli yaşayan bir ülkedir. 24 ilimiz doğrudan fay hatları üzerinde kurulmuştur. Ülke genelinde 6 milyon üzerinde riskli yapının bulunduğu tahmin edilmektedir . Depreme karşı önlemler bugüne dek maalesef yetersiz kalmış, plansız yapılaşma sorunları ve denetimsizlik süregelmiş, bilim adamlarımızın tüm uyarılarına rağmen siyasi amaçlı imar aflarından vazgeçilmemiştir.
Ülke genelinde deprem sigortalı konut oranı yüzde 55 iken afet bölgesinde bu oran yüzde 50 civarındadır. Unutmamak gerekir ki afet yönetiminin ilk ve en önemli kısmı kriz riski yönetimidir. Risk yönetimi olmadan kriz yönetiminde başarılı olmak mümkün değildir.
Türkiye, deprem öncesi afet riskini, Japonya örneğinde olduğu gibi, mutlaka yönetilebilir ve kabul edilebilir seviyelere indirmek zorundadır .
Arama-kurtarma faaliyetlerinde ve hasar tespit çalışmalarında sona yaklaşılırken yaşanan büyük felaketin kısa ve orta vadeli etki ve sonuçları gündeme gelmeye başlamıştır. Depremin ekonomi üzerindeki etkilerinin kalıcılığı ya da geçiciliği konusundaki gerçek resmin görülebilmesi, depremin mali boyutunun doğru olarak ortaya konmasını önemli kılmaktadır. Mali boyutun güvenilir bir şekilde ortaya konulması, bundan sonra uygulanması gerekecek ekonomi politikalarının temel belirleyicisi olacaktır. Sağlıklı, veriye ve bilime dayalı bir değerlendirme, bölge ve ülke ekonomisi üzerinde ortaya çıkacak potansiyel hasarı sınırlamak bağlamında yaşamsal derecede önemlidir.
Yaşadığımız bu son deprem felaketine uğrayan 11 ilimiz ülkenin toplam nüfusunun yüzde 16.4’ünü oluşturmaktadır. Söz konusu illerin GSYH içindeki payı yüzde 9.8, tarımsal katma değer içindeki payı yüzde 15.1, imalat sanayi katma değerindeki payı yüzde 11.5, hizmetler sektörü içindeki payı yüzde 7.4, toplam ihracatımız içindeki payı ise yaklaşık yüzde 8.6’dır. Sadece Hatay bölgesi Türkiye’nin tüm yaş sebze ve meyve ihracatının yüzde 21’inden sorumludur. Afet bölgesinin toplam istihdam içindeki payı yüzde 12.3, toplam nakdi krediler içindeki payı yüzde 9.3, tekstil ve tekstil ürünleri sektörü kredileri içindeki payı ise yüzde 40.1’dir. Toplam tüketici ve takipteki tüketici kredileri içindeki payları ise sırasıyla yüzde 10.9 ve yüzde 18.1’dir (1). Bunlar ciddi rakamlardır. Dolayısıyla, Türkiye Ekonomisinin bu büyük felaketten oldukça olumsuz yönde etkileneceği açıktır. Temennim, Devletimizin, vatandaşlarımızın çabaları ve katkılarıyla depremin yarattığı tahribatın makul bir sürede giderilmesidir.
Değerli Plancı arkadaşımız Ercan Türkan’ın yaptığı bir analize göre depremin akım maliyetlerinin toplamı yaklaşık 11 milyar doları bulmakta, sermaye birikimindeki kayıplar ise 47.4 milyar doları bulmaktadır (1). Bir başka deyişle, depremin toplam maliyeti 59 milyar dolara yaklaşmaktadır. Ancak bu tahminin belirli varsayımlar ve henüz olgunlaşmamış bir veri setine dayandırıldığı unutulmamalıdır.
Bu noktada değinmeden geçemeyeceğim önemli bir husus daha var. Yaşadığımız bu büyük deprem, ülkemizdeki yönetim sisteminin ve organizasyonunun yetersiz olduğunu bize acı biçimde göstermiştir. Çünkü yetki ve sorumluluk devri layıkıyla yapılamayan bir sistemin sıkıntısız işlemesi mümkün değildir.
Aşağıda deprem öncesinde zaten var olan belli başlı sorun alanları özetlenmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki söz konusu sorun alanlarının deprem felaketinin etkisiyle daha da derinleşebileceği açıktır.
Büyük İngiliz yazarı William Shakespeare’in şu sözü gerçekten önemlidir:
“ Güven ruh gibidir, terk ettiği bedene asla geri dönmez ”
Cumhuriyetimizin yüzüncü yılına bir güven krizi ile giren Türkiye Ekonomisi, şimdi de tarihinin en büyük deprem felaketlerinden birine uğramış, büyük bir darbe yemiştir. Deprem felaketinin yol açtığı yaraların sarılması ve ekonominin bir toparlanma sürecine girebilmesinin ön koşulu ekonomiyi yönetenlere güvenin geri gelmesidir. Plansızlığın ayyuka çıktığı, ekonominin bir yaz-boz tahtasına dönüştüğü bir dönemin sorumluları ile güvenin geri kazanılması zordur . Belki de en doğrusu tüm siyasi hesaplar bir tarafa bırakılarak, en azından deprem yaralarının sarılacağı dönemde bir milli mutabakat hükümeti kurulması ve liyakat sahibi kişilerin ekonominin kilit noktalarına getirilmesidir. Çünkü, makul bir sürede ferahlayabilmek için yanlış ekonomi politikalarının ve dengesiz dış politikanın neden olduğu belirsizlik çarkının kırılması ve ülkemizin olağanüstü yüksek risk priminin hızla aşağıya çekilmesi şarttır.
Unutmayalım ki sermaye ile barışık olmayan, toplumsal mutabakatı göz ardı eden ve toplumsal mutabakatı evrensel mutabakat düzeyine çıkartamayan toplumların refaha ulaşmaları ve yarının dünyasında saygın bir yer edinmeleri mümkün değildir.
Türkiye’yi yönetenlerin öncelikli hedefi ülke içinde sağlam, uluslararası rekabet gücüne sahip, birbiriyle barışık ve müreffeh bir toplum yaratmak olmalıdır. Bunun için kuramsal olarak en doğru ekonomik, mali, parasal ve kurumsal tedbirlerin bile yeterli olmayabileceğini görmek gerekir. Çünkü iç ve dış siyaset normalleşmeden, parlamenter demokrasiye geri dönülmeden, hukuk ve yargı sisteminin tarafsızlığı ve bağımsızlığı tam olarak tesis edilmeden, kuvvetler ayrılığı ve denetim mekanizmaları şeffaflık içinde çalışmadan, kilit atamalar liyakat esaslarına göre yapılmadan, Merkez Bankası ve TÜİK gibi kurumların bağımsızlığı konusunda hiçbir kuşku bırakılmadan ve toplumu kutuplaştırıcı söylem ve politikalardan vazgeçilmeden beklentiler olumluya dönmez ve uygun bir yatırım iklimi oluşmaz. Ve açıkçası, uygun bir yatırım iklimi oluşmadıkça deprem yaralarının layıkıyla sarılması ve ekonominin bir toparlanma sürecine girmesi kolay olmaz.
Kamuda mutlak surette planlı ekonomiye geri dönülmelidir. Kanal İstanbul gibi yapılabilirliği son derece tartışmalı çok büyük ve anlamsız projeler gündeme bile getirilmemelidir. Ülkenin geleceğini ipotek altına alan köprü, havaalanı, şehir hastanesi, otoyol gibi gelir garantisi verilen yeni YİD projelerine girişilmemelidir. Halen var olanların kamulaştırılması için ne gerekiyorsa yapılmalıdır. Kamuda harcamaların şeffaf ve denetlenebilir olmasına özen gösterilmeli, tasarruf tedbirlerine başta Cumhurbaşkanlığı ve TBMM olmak üzere tüm kamu kurum ve kuruluşları uymalıdır.
Merkezi yönetim bütçesinde bir taraftan radikal tasarruf tedbirleriyle harcamalar azaltılırken gelir artışına da önem verilmelidir . Büyüme dostu olmayan dolaylı vergiler yerine dolaysız vergilerin arttırılması yoluna gidilmelidir. Deprem yaralarının sarılması döneminde servet vergisi uygulanması düşünülmelidir . Deprem için toplanan iç ve dış yardımların etkin koordinasyonu için acilen yeni bir kurumsal yapılanmaya gidilmelidir . Ülke içinden ve dışından gelen ve gelecek deprem yardımlarının en doğru şekilde kullanılabilmesi için ciddi bir kriz yönetim sistemi kurulmalıdır. Tıkanan vergi yargısı sistemi de yeniden gözden geçirilmelidir.
Yukarıda özetlemeye çalıştığım tüm hususların yerine getirilip getirilemeyeceğini bilemiyorum. Özellikle de ülkemiz için büyük önem taşıyan seçimlere yaklaşılırken ülkemizin ve milletimizin yüksek çıkarlarının ne ölçüde dikkate alınabileceği konusunda ciddi endişelerim var. Fakat teknik olarak yapılması gerekenler ortadadır. Aksi takdirde daha ciddi sıkıntılarla karşılaşılması kaçınılmaz olabilir.
Unutulmaması gereken bir başka önemli husus şudur: Türkiye ekonomisi çok yönlü bir sorun kümesi ile boğuşurken olağandışı bir yıkıma sebep olan büyük bir deprem darbesi yemiştir. Ekonomi daha da kırılgan hale gelmiştir. Deprem yaralarının sarılması gereken dönemde ülkemizle bağlantılı emelleri olan bazı ülkelerin rahat durmasını beklemek iyimserlik olacaktır. Bir başka deyişle Türkiye’nin malum emperyalist güçlerin artan baskıları ile karşı karşıya kalması ve ulusal çıkarlarımızdan taviz vermeye zorlanması mümkündür . Özellikle de en azından kısa vadede her türlü gelişmeye hazırlıklı olunması, çok dengeli ve doğru üsluplu bir dış politika çizgisinden uzaklaşılmaması büyük önem taşımaktadır.
Ülkemizin bugün karşı karşıya olduğu sorunların özünde temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, diğer bir ifade ile iktidar gücünün denetlenememesi yatmaktadır. Yasama, yürütme ve yargı erklerinin birbirinden bağımsız çalışması demokrasinin ve çağdaş bir anayasanın olmazsa olmazıdır. Tarih, denetimsiz gücün yolsuzluğa ve adaletsizliğe neden olduğunu, ülkeleri sosyal ve ekonomik krizlere sürüklediğini gösteren örneklerle doludur. Gerek iktidar gerekse de muhalefet, jeopolitik, ekonomik, askeri ve iklim gelişmelerinin küresel istikrarı ciddi biçimde tehdit ettiği bir dönemde Türkiye’nin tarihten ders alınması gereken bir zaman dilimi içinde bulunduğunu ve çok yönlü risklerle karşı karşıya olduğunu unutmamalıdır.
Zaman, siyasi hesapların zamanı değildir ve olmamalıdır.
(1): Ercan Türkan, Kahramanmaraş Depremi Maliyet Tahmini. 22 Şubat 2023