İlk hayvanat bahçeleri 2. yüzyılda Afrika ve Asya’da, krallar tarafından, yaşadıkları sarayların bahçelerinde kurulmuştur. İlk büyük hayvanat bahçesi ise, 1150 yılında Çin hükümdarı Weng Wang tarafından Pekin ve Nakin arasındaki 400 hektarlık bir alanda kurulmuş ve bu hayvanat bahçesinde memeli hayvanlar yanında, kuşlar, sürüngenler ve balıklar gibi hayvanların bulunmasını, seyrini ve beslenmesini sağlamıştır. Kurulan bu hayvanat bahçesini örnek alan, diğer krallıklar da benzer hayvanat bahçeleri kurmaya başlamışlardır.
1789-1794 tarihlerinde, Fransız İhtilali ’nden sonra, Avrupa’da gerçek anlamda hayvanat bahçeleri nin kurulmasına başlanmıştır.
1793 yılında Paris Hayvanat Bahçesi, Jardin Des Plantes parkında 6 hektarlık bir alan üzerinde kurulmuş ve bugünkü Paris Hayvanat Bahçesi ’nin ilk temelini oluşturmuştur.
1828 yılında İngilter’de Regent’s Park’ ta Londra Hayvanat Bahçesi kurulmuş ve bu tarihten sonra gerçek anlamda bilimsel çalışmalar başlamıştır. Londra Hayvanat Bahçesi örnek alınarak Dublin, Bristol, Manchester Hayvanat Bahçelerinin kurulması takip etmiştir.
1843 yılında Hollanda ‘da Amsterdam ve Antwerp Hayvanat Bahçeleri , 1844 yılında Berlin Hayvanat Bahçesi kurulmuş ve bundan sonra gerek Avrupa ve gerekse bütün dünyada peş peşe süratli bir şekilde kurulmaya başlanmıştır.
1945 yılında, yani ikinci dünya savaşından sonra, hemen hemen dünyadaki bütün büyük şehirlerde hayvanat bahçeleri kurularak halkın hizmetine sunulmuştur.
Türkiye’de ilk hayvanat bahçesinin kurulması 1933 yılında Atatürk tarafından karar verilmiştir ve bugünkü Ankara Hayvanat Bahçesi ’nin bulunduğu yere kurulan minyatür bir hayvanat bahçesine başlangıçta, Türkiye’de bulunan kurt, tilki, çakal vs. gibi hayvanlar yerleştirilmiştir.
1936 yılında bir sirkten sağlanan bir aslan ile hayvanat bahçesinin gelişmesi başlamış ve 29 Ekim 1940 yılında Ankara Atatürk Orman Çiftliği içinde bulunan bir alanın gerçek anlamda bir hayvanat bahçesi olarak kuruluşuna karar verilmiş ve bu suretle 22 hektarlık bir alan üzerinde ilk Türk Hayvanat Bahçesi Ankara’da kurulmuştur.
1990 yılında ise, Darıca –Bayramoğlu bölgesinde ilk Türk Özel Hayvanat Bahçesi nin kurulmasına başlanılmış ve başlangıçta bir kuş parkı olarak Kuş Cenneti ismi altında kurulan parka bütün dünyada mevcut en önemli kuş türlerinin edinilmesine başlanılmıştır. 1993 yılında park, gelişmesine devam etmiş ve 80.000 m2’lik alan üzerinde bugünkü ‘ Faruk Yalçın Hayvanat Bahçesi ve Botanik Parkı ’nın kurulup halk hizmetine sunulmasını sağlamış ve Avrupa Hayvanat Bahçeleri arasına asil üye olarak girme başarısını göstermiştir.
Bu tarih süreç içerisinde hayvanat bahçeleri, insanlara görebilme şanslarının düşük olduğu canlıları sergileme amacı ön plandadır.
Günümüzde, Dünyamızdaki insan nüfusunun artışı sonucu yerleşim bölgelerinin genişlemesi, yükselen tüketim hızı ve endüstriyelleşme ile tarım/orman ürünleri, enerji ihtiyaçlarının artması yanında, bilinçsiz avlanma ve bilinçsiz tarım ilaçlarının kullanılması nedeniyle, yaban hayvanlarının ve bitki türlerinin yaşam alanları kaybolmakta veya çok küçülmektedir.
Maalesef, (1) In-situ(doğal ortamlarında) koruma yöntemleri artık tek başına bir yöntem olarak yetersiz olmaktadır. Bu nedenlerle, günümüzde, yaban hayvanlarının ve bitki türlerinin korunması ve çoğaltılması amacıyla hayvanat bahçeleri ve botanik parkların kurulması çok daha büyük önem kazanmıştır. (2) Ex-situ (dışarıdan) koruma yöntemleri birer sübab olarak türlerin hayatta kalması ve soylarının devamı için artık kaçınılmaz bir çözüm olmuştur.
Bunu dikkate alan devletler ve resmi kuruluşlar, gelişmekten olan dünyamızda, hayvanlar ve bitkiler (Fauna ve Flora) hakkında en önemli bilgi merkezi olan hayvanat bahçeleri ve botanik parkların kurulmasına büyük destek vermeye ve yardımcı olmaya başlamıştır.
Hayvanat bahçelerinde, doğada yaşayan hayvanların yaşam ortamlarına benzer koşullar yaratarak, beslenme, sosyal zenginleştirme, çoğalma ve hastalık ve tedavileri konularında veteriner, biyolog ve zooteknistler devamlı çalışmaktadırlar. Bitkiler konusunda ise, peyzaj ve ziraat branşlarında istihdam edilen kadrolar, türlerin bakımı ve çoğaltılması, bitki tür koleksiyonlarının yaratılması konularında çalışmaktadırlar.
Hayvanat Bahçelerinin, doğanın korunmasındaki en önemli görevleri, (2) ex-situ (dışarda) koruma yöntemi ile enderleşen ve endemik türlerin korunması, bakımı ve soylarının devamı için üretilmesidir.
Günümüzde hayvanat bahçeleri dünya genelinde birbirlerine, hayvanat bahçelerinde doğmuş ve büyümüş hayvanları para ödemeden değiş tokuş ederler. Hayvanat Bahçeleri doğal ortamından alınmış hayvanları almazlar. Hayvanat Bahçelerinde hayvanların ömürleri gerek bakım standartlarının iyi olması gerek av olmadığından %25-50 oranında daha uzun olmaktadır.
Bir türün doğası dışında, hayvanat bahçeleri gibi ortamlarda, doğasına yakın ortamlarda yaşamaları için uluslararası bazı standartlar vardır. Alan büyüklükleri, yükseklik, yatak yeri, zemin, ısıtma ve nem göz önüne alınarak ortamları tasarlanmaktadır.
Tanımlar ve Sözlük
(1) : in-situ: Türlerin kendi ekosistemlerinde korunmaları, yaşamlarını sürdürebilmek için doğal çevreye bağımlı olduklarını kabul eden bir yaklaşımdır.
(2): Ex-situ: Gen kaynaklarının doğal habitatları dışında korunması durumudur.
Sevgilerimle
Elçin Göktaş / www.heykadin.com.tr
Veteriner Hekim