Ülkemizde kentleşmenin artmasıyla birlikte bahçe bakımı, çocuk bakımı, yemek yapımı ve temizlik gibi günlük ev işlerinin evde yaşayan aile bireyleri dışında kimselerce yapılmanın arttığını görmekteyiz. Genelde temizlik işlerinde ücretli olarak ev temizliğine giden kadınların sayılarının gitgide arttığı ve kişilerin düşük ücretlerde çalıştığı bilinmektedir. Temizlik konusunda ev hizmetinde bulunan kadınların cam silerken pencereden düşmeleri gibi çeşitli kazalar geçirmeleri sosyal güvencelerinin olması gerektiği düşüncesini ortaya koymuştur. Bu düşünceyle ev hizmetinde çalışan kişilere bir takım sosyal güvenceler getirilmiştir. Bu sosyal güvencelerin ne olduğu, ev hizmetini kavramı, ev hizmetinde çalışan kişilerin (aşçı, bahçıvan gibi) sigortalılığı ile ilgili yazımızda açıklamalara yer verilecektir.
Ev hizmetleri, “Ev Hizmetlerinde 5510 sayılı Kanunun Ek 9’uncu maddesi Kapsamında Sigortalı Çalıştırılması Hakkında Tebliğin” 1.3 maddesinde de belirtildiği üzere, evin kendisinden ve yaşam koşullarından kaynaklanan, günlük işleyişinin gerektirdiği çocuk bakımı, yemek yapımı, temizlik gibi hizmetlerin genel adıdır. Bu faaliyetleri yürüten, aile bireyleri dışındaki kişilere de ev hizmetinde çalışan denilmektedir.
Ev hizmetlerinde çalışanların sigortalılığına ilişkin, yasal dayanağının 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun 1/4/2015 tarihinden itibaren yürürlüğe giren ek 9 uncu maddesi ile ikili bir ayrıma gidilmiştir. Bu ayrım ay içerisinde kişinin çalışma saatine göre 10 günden az mı yoksa daha 10 gün ve daha fazla mı çalıştığına göre yapılmıştır. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun ek 9’uncu maddesi kapsamındaki sigortalıların çalıştırılmasına ilişkin tebliğe göre bu maddeye tabi çalışanlar 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılmaktadır.
Bununla birlikte ilgili tebliğde sigortalı olarak sayılmayacak kişiler de aynı maddede belirtilmiştir. Buna göre; 5510 sayılı Kanunun 6 ncı maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi ile aynı konutta oturan üçüncü derece dahil bu dereceye kadar olan hısımlardan evin gündelik işlerini yapanlar 5510 sayılı Kanunun ek 9. maddesi kapsamında sigortalı sayılmayacaklardır. Buna karşın Üçüncü dereceye kadar olan akrabalar dışında evin çamaşır, temizlik gibi gündelik işlerini yapması maksadıyla işe alınanlar ve aynı evde yaşayanlar ise 5510 sayılı Kanunun ek 9 uncu madde kapsamında sigortalı sayılacaktır. Aynı zamanda tüzel kişiler de sigortalı olmaktan faydalanamamaktadırlar.
Ev hizmetlerinde bir veya birden fazla kişi tarafından ay içerisinde 10 gün ve daha fazla süreyle çalışanlar, 5510 Sayılı Kanunun ek 9 uncu maddesinin birinci fıkrası gereğince 1 Nisan 2015 tarihinden itibaren sürekli ve ücretle çalışma şartı aranmaksızın 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabi kapsamındaki sigortalılara sağlanan haklardan aynı şekilde yararlanacaktır. Aynı zamanda bu şekilde sigortalı olanlar hakkında işsizlik sigortası kanunun 46. maddesine göre işsizlik sigorta hükümleri ve uzun ve kısa vadeli sigorta kolları ile genel sağlık sigortası hükümleri de uygulanacaktır.
10 gün ve daha fazla süreyle ev hizmetinde çalışacak olan sigortalının bildirimi “Ev Hizmetlerinde 10 Gün ve Daha Fazla Çalıştırılacaklara İlişkin Bildirge” ile yapılmaktadır. Bu bildirgede belirtilen işe giriş tarihi aynı zamanda sigortalılık başlangıç tarihi olarak kabul edilmektedir. İşverenlerin bildirgeyi sigortalı kişi ile birlikte imzalayarak ev hizmetinin başladığı ayın sonuna kadar yerleşim yerlerine en yakın üniteye (Sosyal Güvenlik İl Müdürlükleri ile Sosyal Güvenlik Merkezleri) vermeleri zorunludur. Birden fazla kişi var ise bu durumda ev hizmetinde çalışacak kişiler için teker teker bildirge verilmesi gerekmektedir. Ev hizmetlerinde çalışmanın sigortalılığını başlatmayı sağlayan bildirge dışında yapılan herhangi bir bildirim Sosyal Güvenlik Kurumunca geçerli sayılmamaktadır.
Ev hizmetinde 10 gün ve daha fazla çalışacak olan sigortalılar için aylık prim ve hizmet belgesi düzenlenmemekte olup bildirgedeki çalışma gün sayısı ve prime esas günlük kazanç beyanına göre prim tahakkukları gerçekleştirilmektedir. İşkolu kodu ise, “9700 Ev içi çalışan personelin işverenleri olarak hane halklarının faaliyetleri” olarak geçmektedir.
Ev hizmetinde sigortalı çalıştıranlar, sigortalı için yaptıkları bildirime göre adlarına tahakkuk edecek sigorta primlerini, sigortalı ile ilgili herhangi bir değişiklik olmadığı sürece, sigortalı çalıştırdıkları ayı takip eden ayın sonuna kadar Sosyal Güvenlik Kurumuna ödemek durumundalar.
İşverenin ev hizmetlerinde çalışan kişilere ilişkin süresinde bildirimde bulunmaması veya hiç bildirimde bulunmaması “Ev Hizmetlerinde 5510 sayılı Kanunun Ek 9’uncu maddesi Kapsamında Sigortalı Çalıştırılması Hakkında Tebliğin” 3.3.2. maddesi gereğince hakkında idari para cezası verilmesine sebep olacaktır.
iş kazası ve meslek hastalığı bakımından sigortalı sayılıp sayılmayacakları hususu da ev hizmetinde çalışan kişiler için önem arzetmekte. Zira; ev temizliğine gelen bir kimsenin cam silerken pencereden kayıp düşmesi, yemek yapan aşçının bıçağın keskin olması sebebiyle elini kesmesi veya bahçıvanın kestiği ağacın üzerine devrilmesi gibi kazalar mümkün olabilmektedir. Bu durumda zarar gören kişinin iş kazası bakımından sigortalı sayılıp sayılmayacağı merak edilen bir konudur. İlgili tebliğin 3.4.8/2. fıkrasına göre; bir veya birden fazla gerçek kişi tarafından ev hizmetlerinde çalıştırılan ve çalıştıkları kişi yanında ay içinde çalışma saati süresine göre hesaplanan çalışma gün sayısı 10 gün ve daha fazla olan sigortalıların iş kazası ve meslek hastalığı hallerinde haklarında 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalılara ilişkin hükümler uygulanacaktır. İş kazasının bildirimi ise aynı maddenin 1. fıkrasına göre; doğrudan yani Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği ekinde yer alan İş Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu düzenlenerek ya da e- devlet sitesine giriş yapıp “e-hizmetler” menüsünün altında bulunan “Ev Hizmetleri” kısmını seçerek “İş kazası bildirimi” menüsünden yapılmaktadır.
Prim oranları ise şu şekildedir; ev hizmetlerinde 10 gün ve fazla süre ile çalışanların % 12,5’i genel sağlık sigortası, % 20’si uzun vadeli sigorta kolları, % 2’si iş kazası ve meslek hastalıkları sigortası, % 3 oranında işsizlik sigortası primi işveren tarafından ödenmektedir.
Ev hizmetlerinde 10 gün veya daha fazla süreyle çalışan sigortalının sigortalılığı ise çalışmasının bitimi veya ölümü halinde sona ermektedir. İşten ayrılma durumunda; işten ayrılışını takip eden on gün içerisinde “Ev Hizmetlerinde 10 Gün ve Daha Fazla Çalıştırılacaklara İlişkin Bildirge”nin “F- Sigortalının İşten Ayrılma/Durum Değişiklikleri” kısmının doldurulması suretiyle Sosyal Güvenlik Kurumuna verilmesi gerekmektedir.
Ev hizmetlerinde 10 günden az süre ile sigortalı olarak çalışanlar meslek hastalığı ve iş kazası sigortası kapsamında sigortalı sayılmaktadırlar. Çalıştıran kişiler ise işveren sayılmamakta olup bu kapsamda ev hizmetlerinde sigortalı çalıştırdıkları her gün için prime esas günlük kazanç alt sınırının % 2’si oranında iş kazası ve meslek hastalığı primi ödemek durumdalar.
Bu durumda ev hizmetinde sigortalı çalıştıranlardan, sigortalı işe giriş bildirgesi ile aylık prim ve hizmet belgesi, işyeri bildirgesi, işten ayrılış bildirgesi düzenlenmesi istenmemektedir.
Ev Hizmetinde 10 günden az çalışmanın tespiti yapılırken günlük 7,5 saatin altındaki çalışmalar 1 gün olarak kabul edilmekte olup 10 günden az çalışılan süreler ayın farklı günleri veya birbirini takip eden günleri de olabilir. Sigortalı çalışanların bildirimi ise “Ev Hizmetlerinde 10 Günden Az Sigortalı Çalıştırılacaklara İlişkin Başvuru Formu”nun doldurularak çalışmanın geçtiği ayın sonuna kadar, ay sonunun hafta sonu genel ve resmi tatil günlerine denk gelmesi halinde ise bu günleri takip eden ilk iş günü sonuna kadar Sosyal Güvenlik İl Müdürlükleri ile Sosyal Güvenlik Merkezleri verilmesi lazım. Ya da internet aracılığıyla da e devlet sistemine giriş yapılarak çalıştıranlar bildirimde bulunabilirler.
Sonuç olarak; Ev hizmetlerinde çalışanların sosyal güvenliğine ilişkin olarak, 5510 sayılı Kanun’a eklenen ek dokuzuncu maddede düzenleme yapılmış ve bu düzenleme 1 Nisan 2015 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir. Buna ilişkin yayınlanan tebliğde sigortalılığın bildirlmesi, primleri ve prim oranlarına ilişkin hükümler kişinin ay içerisinde 10 günden az mı yoksa 10 gün ve daha fazla mı çalışmış ona göre belirlenmektedir. Ucuz ve nitelikli iş gücü ihtiyacının yarattığı sorunların çözülmesi ve sadece birkaç saat de olsa çalışan kişilerin iş kazası sigortalılığı ile diğer güvencelerin sağlanması adına bir takım yasal düzenlemeler getirilmesine rağmen özellikle yabancı uyruklu kişilerin çalıştırılmalarının artması, denetim imkanının kanaatimizce yeterince kullanılmaya elverişli olmaması hala birtakım sorunların çözülememesine yol açmıştır.
Bu sorunlardan mağdur olanların konunun iş hukukuna girdiğini düşünerek profesyonel destek almak amacıyla “İş Avukatına”, “Diyarbakır İş Avukatı”na başvurma oranları gittikçe artmaktadır.