GİRESUN’UN DERELİ İLÇESİ’NDEKİ SELİN HAFIZALARDA VE GERİDE BIRAKTIKLARI
-1-
Sel gider, kumu kalır...
Şu sözü hiç unutamam ve anlamını da çok severim; “ Sel gider, kumu kalır. ” Bu atasözünün mecazi anlamı kadar hakiki anlamı da bize ders verecek güçtedir.
Yıllar önce yapılan bir teftişte kendisine nezaret ettiğim tecrübeli bir müfettişin malzeme deposunu gezdikten sonra görevliye söylediği son sözdü. Yani yapılan kuralsız işler insanda olumsuz iz bırakır, o izi ömür boyu taşırsın, taşımak durumunda kalırsın, silemezsin anlamında kullanılmıştı.
Aslında temel olarak umulmadık bir hatanız, kurallara aykırı bir davranışınız hafızalarda veya kayıtlarda yer eder, kalır. Bu kötü veya yüz kızartıcı olaydan sonra adınız, şan ve şöhretiniz derinden ve sürekli zarar görür manasında bir sözdür. Daha doğrusu, hayatta yapacağınız bir hata asla cezasız kalmaz, üstüne üstelik iz bırakmadan da kalmaz.
Biz burada sözün hakiki anlamını inceleyeceğiz. Gerçekten selin suyu şimdilik gitti ama geride kalanlar bize birçok sorun hakkında detaylı ipucu da veriyor, bir yön levhası gibi de gelecekteki hedefimize giden yolu gösteriyor. Örneğin; sel suyunun aniden gelmesi ve gitmesi arazinin eğimli olduğu ve selin cinsi hakkında detaylı bilgi vermektedir.
Kalan izlere delil olarak bakarak sel sonrası yani bugün ve önümüzdeki günlerde;
- Nerelere ve hangi problemlere odaklanacağımızı,
- Neleri yanlış anladığımızı,
- Nelerde hata yaptığımızı,
- Nereleri denetleyeceğimizi,
- Akarsulara bağlanan derelerin önemini,
- Yağışlarda birincil ve ikincil olarak akarsuların davranış şekillerinin neler olduğunu,
- Neler yapacağımızı,
- Nelerin gerçekleşmesini hızlandıracağımızı,
- Neleri planlayacağımızı,
- Aynı olay bir defa daha olduğunda nasıl hesap vereceğimizi,
- Yıllık planlarda hangi proje ve altyapı bakımlarına yer vereceğimizi,
- Kimleri resmi olarak ve ne konuda uyaracağımızı,
- Meskûn mahalleri ve yerleşim yerlerini seçerken nelere dikkat edeceğimizi,
- Çevremizi nasıl koruyacağımızı,
- Benzer felaketlerin başka yerlerde de yaşanmaması için sel yönünden sigortalamanın zorunlu hale getirilmesi ( Sel riski (İng. flood risk): Sel olasılığının, insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkileri ile birlikte değerlendirilmesi. Sel sigortası (İng. flood insurance): Mal sigortalarına konu olan menfaatin, deniz, göl, nehir, dere veya kanalların taşması ya da olağanüstü yağışlar nedeniyle su baskınına uğraması sonucunda oluşacak hasarları teminat altına alan sigorta türü./ www.afad.gov.tr),
- Seli önlemek ve sel gelmeden önce erken uyarı yapmak için hangi teknolojileri kullanacağımızı,
bize açıkça göstermektedir.
Sel deyince sadece suyun akarsulardan, barajlardan, karlardan, buzullardan, denizlerden, ani yağışlardan, uzaktan bir yerden gelip kuru alanları basması olarak algılamak çok hatalı olur. Dereli’deki sel afetinde gördük ki; sel sadece sudan ibaret değildir, sudan başka şeyler de suyla birlikte ve suyun içinde belki de tabanında hareket eder.
Açıkça görünen odur ki; geri dönüşsüz hasarları yapan, bir hayli kolektif işgücü harcanmasına neden olan, yüzeyden çekilip neredeyse ortalıktan kaybolup giden su değildir; işte şu geride kalanlardır yani kumdur, çakıldır, kayadır, ağaç parçalarıdır, insan yapımı malzemelerdir.
Biz gerekli önlemleri alarak bunları kaynağında durduramazsak olay mahallinde gördüklerimizin aynılarının başka yerlere su ile götürülüp oralarda da ciddi sorunlara neden olacağını unutmamalıyız. Yani sizin hatanız başkasının felaketi olacaktır, bu kesindir.
Bu nedenle; bulunduğumuz bölgeden akarsulara herhangi bir yabancı madde, atık, hafriyat toprağı, mıcır, çöp ve diğer cisimlerin katılmamasına ve karışmamasına özen göstermeliyiz, bundan da doğrudan sorumluyuz.
Atıkları derelere boşatmak yanında yakınına depolamak da aynı etkiyi yapacaktır. Kontrol ve bakım riskin azaltılmasında sürekliliği sağlayacaktır. Böyle bir coğrafyada konuşlanmak ve doğanın karşısında cesaret ve dirayetle durmak öyle kolay değildir ve bedeli de yok değildir.
Üzerinde çok durduğumuz ve kısaca atasözünde kum olarak tarif edilen selle sürüklenen ve taşınan doğal veya insan yapımı cisimler şunlardır;
- Kaya, taş, çakıl, toprak vb.
- Hafriyat toprakları,
- Aşınan, erozyona uğrayan ve heyelanla kayan topraklar,
- Bitki gövdesi, çalı, çırpı, dal ve yaprak,
- Depolanan işlenmemiş odun ve kütük,
- Yakmak için yığılmış çalı çırpı,
- Otomobil ve diğer motorlu araçlar,
Prefabrik ve geçici kurulmuş temelsiz yapılar,
- Ev ve işyerindeki eşyalar,
- Ürünler (hasat edilmiş fındık vb. gibi),
- Ticari mallar, cihaz, yedek parça, sarflar ve malzemeler,
- Yiyecek, içecek gibi gıda malzemeleri,
- Makine, takım ve teçhizat,
- Ev ve işyerlerindeki belge, bilgi, para, değerli kâğıt, değerli madenler,
- Ev ve işyerinin aksesuarları, tefrişat malzemesi ve mobilyaları,
- Yıkılan bina, altyapı ve tesislerin parçaları, molozları, duvarları, kapı ve çatı parçaları.
Pekiyi bunlar su ile birlikte hangi hareketleri yaparlar?
Suyun ve bu cisimlerin sahip olduğu potansiyel enerji, suyun kaldırma ve itme kuvveti, suyun kimyasal çözücülüğü yabancı cisimlerin hareketinde ve suyun içinde çözünmesinde son derece etkilidir.
Su ayrıca toprak tarafından emildiğinden zeminin ağırlığı artar. Toprağın ıslanıp ağırlaşması çevresindeki toprak kütlesinden ayrılmasına neden olur. Heyelan da bu şekilde başlar. Ayrıca toprak su içinde dağılır ve suya karışır, bazı parçalar süspansiyon haline gelir ve su bulanır, çökelenler ise dipte kalır. Suyun bulanması da bir sel göstergesidir. Bir sonraki yazımızda sele karşı erken uyarı sistemleri oluşturulmasında bu konudan detaylı olarak bahsedeceğiz. Suyun toprağı dağıtması ve parçalaması özelliği, aslında saksıda birden fazla bitki olduğunda istenilen bitkiyi topraktan ayırmak için kullanılmaktadır. Bol su, toprağın kökleri tutmasını önler ve köklerin tamamını zarar vermeden bitkiyi topraktan ayırmak mümkün olur.
Su ile birlikte hareket eden taş toprak, bitki ve insan yapımı malzemeler en az şu hareketleri yaparlar veya suya katılırlar;
- Yer değiştirme: sürüklenme, yüzme, yuvarlanma ve kayma,
- Kinetik enerjisini aktarma ve çığ etkisi yapma: başka malzemeye çarpıp harekete geçirme,
- Etrafını aşındırarak veya boşaltarak koparma, serbest hale getirme,
- Çarparak parçalama, kırma, ezme ve yıkma,
- Enerjisini artırıp hızlandırma,
- Zıplayarak ilerleme,
- Birbirine sürterek veya çarparak aşındırma,
- Ağırlığı nedeniyle veya karşılaştığı bir engel nedeniyle bir yerde yığılma, birikme, çökelme ve tıkama,
- Suda süspansiyon halinde askıda kalma,
- Suda kimyasal olarak çözünme,
Şekil 2: Selin başlama noktası- Bu resim motorsikletle seyahat eden bir gezgin tarafından kafa kamerası ile çekilmişti, sel öncesinden alınan bir görüntüdür. Ortam sakin ve barış içindedir. Yakın planda görülen köprünün altından soldaki Aksu Çayı’na sağdan gelen derenin bağlantısı vardır. Köprünün sol tarafında Aksu Çayı, sağ tarafında ise vadiden gelen dere vardır. Selin bastığı bu yolun eğiminin bize doğru olduğu açıkça görülmektedir. Bu durum; suyun yokuş aşağı akış hızını da bir hayli arttırmış, içindeki yabancı cisimlere kinetik enerji de kazandırmıştır. Sorun vadiden gelen derededir, deredendir. Bu dere, taşıdığı mil dolayısıyla köprüler bölgesinde tıkanmaya yol açmış ve derenin kendisi de taşmıştır. Bu bölüm, yüksek riskli alandır ve uzmanlarca incelenmesi gerekir.
Yol seviyesinde veya aşağısında bir köprü ve geçit yapımı; görsellik, inşaat kolaylığı, ekonomiklik, hızlı ve kısa sürede hizmete alabilme ve kullanım kolaylığı yönünden avantajlıdır ancak meydana gelen hasar daha ağır, masraflı ve yıkıcıdır. (ÖNEMLİ!)
Şekil 3: Sel felaketi yaşanan caddenin sel öncesi hali ve bu yolun alt kısmı resimde gösterilmektedir. Yolun sağında ve solunda bitişik nizam evler ve bu yol; taşan dere suları ve içindeki mil için yapay bir kanal vazifesi görmüştür. Oluşan taş ve toprak yığınlarının 2-3 metreyi bulduğu da görgü tanıkları tarafından iletilmektedir.
Şekil 4: Aksu Çayı içindeki çakılların temizlenmesi. Çakılların kaynağının detaylı olarak araştırılması gerekir. (ÖNEMLİ!) (GÜNCEL HABER)
Şekil 5: Sel ile gelen ve şehir içine sürüklenip çökelen taş ve toprak ( www.utube.com : Ulusal Media: Dereli ilçemize meydana gelen sel felaketi 22.08.2020)
Şekil 6: Köprü ve menfezlerin taşkın ve seldeki önemi burada görünmektedir.
Yabancı cisimlerle köprülerde meydana gelen tıkanma neticesinde taşma ve su baskını meydana gelmiştir (Şekil 6 a ve b).
Kuvvetli akan su, toprağı aşındırmakta, akarsu toprağı kendine katmaktadır. Menfez etrafındaki toprak da aşınmaktadır (Şekil 6 c ve d).
Şekil 7: Sel sonrası Dereli’deki temizlik çalışmaları. Bu bölgede akarsuyun yatağının daraldığı ve derinliğinin yeterli olmadığı gözden kaçmamaktadır. Genişlik ve derinlik ihtiyaca uygun hale getirilmeli, yabancı cisimler ilçeye yaklaşmadan erkenden durdurulmalıdır. Olaya neden olan dere de budur. Bu kadar mil nereden geldi sorusunun cevabı da selin asıl sebebidir, sağanak ve şiddetli yağışlar belki de değil. (ÖNEMLİ!)
Şekil 8: Dere kenarına dökülen bu atıklar şiddetli bir yağmurda dere yatağına inecektir. (ÖNEMLİ!)
Şekil 10: Derenin yatağı boyunca kenarlara yaptığı etkiler
(a) Akarsuyun dönüşlerdeki aşındırma kuvveti. Akarsuyun dönüşlerdeki aşındırma kuvveti daha fazladır ve daha çok alanı tarar.
(b) Akarsu yakınında yol geçmesi durumunda yolda çökmeler meydana gelmesi doğaldır. Toprağı kayma ve aşınmadan korumak için istinat duvarı ile destekleme çalışmaları yapmak gerekir. Dönüş alanları ayrıca birikintilerin de çok olduğu yerlerdir.
(c) Erozyon nokyalarına dikkat etmek gerekir. Buna göre de bu alanlara güçlendirme yapmak lazımdır.
(d) Dere içinde taş ve toprağın taşınma şekilleri.
Şekil 11: Kemer tarzıyla inşa edilmiş tarihi bir köprü. Yüksek, ayaksız, su akışı için asla engel değil! Belki de bu mimariyi örnek almamız gerekir.
Yük. Müh. Ertan Halaç – 16 Eylül Mayıs 2020