“21 Temmuz Cuma akşamı Büyük Petro Sokağı’nda Cemal Paşa ve ona refakat eden iki kişinin ölümü gerçekleşti. Cemal Paşa, birisi çok yakınında diğeri ise bir kaç adım geride olmak üzere iki kişinin refakatinde kaldırımdan aşağı Sololaki’ye doğru yürüyordu, olay akşam 22:30 sıralarında gerçekleşti. Grup Jukovski Sokağı hizasına geldiği zaman arkadan bir kaç el silah sesi duyuldu. Ateş muhtemelen otomatik silahtan yapıldı. Çünkü mermi sesi artarda geldi. Ne Cemal Paşa ne de ona refakat edenler saldırının çok ani olmasından dolayı üzerlerinde bulunan silahları kullanamadılar ve üçü de oracıkta öldürüldü. Cemal Paşa’nın kafasına bir kaç ölümcül mermi ve sırtına ise delip geçmiş şekilde bir kaç mermi isabet etti. Cemal Paşa’nın yanında giden yaverinin cesedinin yanında kırık bir baston vardı. Muhtemelen o bastonu saldırganlardan kurtulmak için kullandı. Çünkü baston kırılmış durumda idi. Saldırganların mermisi ile o esnada orada bulunan Ponameranko adlı bir vatandaş da yaralanmıştır. Sokaktan geçenlerin sayısı fazla değildi. İlk mermi sesiyle sokaktan geçen herkes saklanmıştır. Bundan faydalanan saldırganlar Jukovski Sokağı’na doğru yukarı kaçmıştır. Katiller itfaiye biriminin yanından geçerken kapıdaki nöbetçi Dalanyan dışarı çıkmış ve kaçanları görünce onları yakalamaya çalışmıştır. Kaçanlar tarafından açılan ateş sonucunda karnından ölümcül yara alan Dalanyan olduğu yere düşmüş ve bir saat sonra kan kaybından ölmüştür. Ayrıca katiller Pers Konsolosluğu önünden geçerken, katilleri takip edenler konsolosluk önünde silahlı nöbet tutan bekçiden katillere ateş açmasını istemişler ancak bekçi kapıyı çarparak içeri saklanmıştır. Olaydan hemen sonra ÇEKA tarafından takibe başlanmış ancak ateş edenleri yakalamak mümkün olmamıştır. Cesetlerin incelenmesi yapılarak rapor düzenlenmiş olup soruşturma hızlı bir şekilde yürütülmektedir. Görünüşe göre katiller Cemal Paşa’nın hayat hikâyesini iyi biliyor ve onu sıkı takip ediyorlardı. Cemal Paşa Moskova’dan Tiflis’e 10 gün önce gelmişti ve Kafkasya’da yaklaşık bir ay kalmayı planlamıştı. Bu zaman zarfında Kocori Yaylası’nda dinlenmek istiyordu. Ölümü ile ilgili olarak Tiflis’te 22 Temmuz öğlen saat 12:00’ye kadar 30 kişi gözaltına alınmıştır.”* Suikastla ilgili ikinci haber gazetenin 25 Temmuz 1922 tarihli nüshasında “Cemal Paşa’nın Ölümü Hakkında” başlığı ile verilmiştir. Haberin içeriğinde; Başsağlığı Dilekleri, Ankara’ya Telgraf, Cemal Paşa’nın Naaşı, Cemal Paşa ve Onun Yaverlerinin Naaşı, Olayın Detayları ve Ölüm Yeri adlı alt başlıklar da bulunmaktadır. Bu alt başlıklarda suikasta dair yeni gelişmeler haber yapılmıştır. Haberin başında 22 Temmuz gündüz saat 12:00’de, Sovyet Şurası Başkanı Neriman Nerinamov, Merkez Komite üyeleri, A.Miyasnikov ve Budu Nidivani, Güney Kafkasya Halk Komitesi Maliyecisi yoldaş Svanidze, Kuzey Kafkasya Deniz Kuvvetlerinden Şalva Elyava, Sovyet Halk Komitesi başkanı yoldaş Musabekov, Sovyet Halk Komitesi Tebriz temsilcisi Rıza Gulu Necafov, Büyük Millet Meclisi temsilcisine başsağlığı ziyaretinde bulundukları ifade edilmektedir.* Haberin devamında Ankara Hükümeti Büyük Millet Meclisi Gürcistan Temsilcisi Ahmet Muhtar Bey tarafından, Ankara Hükümeti Dışişleri Komiseri Yusuf Kemal’e “21’ini 22’sine bağlayan gece Tiflis’te Büyük Petro sokağında vahşice Cemal Paşa öldürülmüştür. Ayrıca yaverleri Nusret Bey ve Süreyya Bey’de öldürülmüştür. Öldürenler ise saklanmıştır.” ifadelerini içeren bir telgraf gönderildiği belirtilmektedir.† Haberde ayrıca Ankara Hükümeti Büyük Millet Meclisi Temsilcisi Ahmet Muhtar Bey tarafından komiserliğe gönderilen telgrafta Cemal Paşa’nın naaşının Tiflis’te mi kalacağı yoksa Anadolu’ya mı getirileceği konusunun açığa kavuşturulması rica edildiği ve naaşların Mihailov Hastanesi’ne getirilerek Ankara Hükümeti temsilcisinin ricası üzerine korumalar dışında ayrıca temsilciliğin bekçisinin de naaşların başına dikildiği anlatılmaktadır.‡ Gazetenin bu nüshasında olayın detaylarına dair şu bilgiler yer almaktadır: “Soruşturma idaresinin yürüttüğü inceleme sonucu Cemal Paşa ve yaverlerine saldıranların iki kişi olduğu tespit edilmiştir. Onlar Kocori yoluna doğru saklanmıştır. Saklanan katiller oradan geçen kişiler tarafından tespit edilmiş ancak gece karanlığından dolayı yüzleri netleştirilememiştir. Bu sebepten görgü tanıklarının sorgulanması neticesinde somut bir bilgiye ulaşılamamıştır. ÇEKA birimleri tarafından katillerin hareketleri hakkında bilgiler elde edilmiştir. Yakalananların sorgulanması sonucunda Cemal Paşa’nın ölümünün terör olayı olduğu netleştirilmiştir. Cemal Paşa’ya yapılan saldırı ani olduğu için Cemal Paşa farkına varamamış ve saldırı esnasında gafil avlanmıştır. Önemli bilgilerden birisi Cemal Paşa akşam dışarı çıkmıştır. Evden 20:00 gibi çıkmış ve 21:30 gibi eve döneceğini söylemişti. Çünkü misafirleri evde onu bekliyordu. Daha sonra 22:00’da geri dönen Cemal Paşa hizmetçilere misafirleri karşılaması için talimat verdikten sonra sekreteri Nusret Bey ve yaveri Süreyya ile dışarı çıkmış ve geri dönmemiştir. (1)
Cemal Paşa ile birlikte yaverleri Nusret ve Süreyya Beyler Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Tiflis temsilcisi Ahmet Muhtar Bey’in verdiği yemekten çıktıktan sonra sokak köşesini dönerlerken pusu kurmuş meçhul kimselerin yaylım ateşi sonucu öldürülmüşlerdir. Cinayet 21 Temmuz 1922 gecesi saat 22:00’ye doğru kalabalık bir cadde olan Jovkodovfski Caddesi’nde işlenmişti. (2)
Kaynakça :
Cemal Paşa Suikastı İle İlgili İddialar ve İki Yeni Belge, Mustafa Çolak, Suikast ve Suikast ile İlgili İddialar, Sayfa 117.
Kaynak : II. Uluslarası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyomu , 20 – 22 Nisan 2018, Üsküp – Makedonya, Doç. Dr. Osman Kubilay Gül & Dr Berker Kurt, Dr. Celal Can Dr.Cemal ÇAKMAKÇI, Paşa’nın Ölümünün Tiflis Basınına Yansııması 445 – 446