“Kur’ân” lafzının kökü hakkında, gerek İslâm âlimleri ve gerekse oryantalistler tarafından çeşitli görüşler ileri sürülmüş olsa da bunlar arasında ekseriyetle kabul edilen görüş; “Kur’ân lafzı, İslâmiyet ile beraber gelmiş, “okumak” anlamındaki kara’e’den türemiş, fu’lân vezninde, Arapça kökenli bir kelimedir” şeklindedir. Bunun dışındaki diğer görüşler doğru değildir. Kur’ân’ın, el-Kitâb, Ümmü’l-Kitâb, el-Furkân, el-Mesânî, en-Nûr, ez-Zikr, el-Hüdâ, eş-Şifâ, Sıdk ve el-Hak gibi 55 farklı isminin olduğu bilinse de bunlar arasında en sık kullanılanı Kur’an’dır.
Kur’ân’ın terim anlamı ise şöyledir: Kur’ân, Hz. Muhammed (sav)’e vahiyle indirilmiş, tevâtürle nakledilmiş,mushaflarda yazılmış, tilâvetiyle ibâdet edilen, bir sûresinin -dahi olsa- meydana getirilmesi için meydan okuyan, Fâtiha sûresiyle başlayıp Nâs sûresiyle sona eren, Allah’ın kelâmıdır. Şimdi bu unsurları açıklayalım:
Kur’ân, tüm insanlığı hidâyete getirmek amacıyla nâzil olmuş, evrensel bir ilâhî mesajdır. Gönderiliş amacı olan bu aslî görev ve hedefini pek çok âyetinde açıkça dile getirmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: “Kur’ân, insanlar için basîret nurları, kesin inanan bir toplum için hidâyet ve rahmettir” (Câsiye (45), 20). “İşte bu Kitâb, Allah’ın dilediğini kendisiyle doğru yola ilettiği/getirdiği hidâyet rehberidir” (Zümer (39), 23). “Bu Kur’ân bir hidâyettir. Rablerinin âyetlerini tanımayanlara çetin bir azâp vardır” (Câsiye (45), 11). “Bu Kur’ân en doğru yola iletir” (İsrâ’ (17), 9).
Kur’ân’ın âyet ve sûreleri, konu bütünlüğü oluşturacak şekilde sıralanmadığından muhtevâsının tespiti biraz zordur.Mekkî âyet ve sûrelerde, Allah’ın birliği, kudreti ve lütufkârlığı ile âhiret günü ve dirilme gibi uhrevî konular geniş olarak işlenmiştir. Medenî olan âyet ve sûrelerde, Mekkî sûrelerin içerdiği başlıca konuların yanı sıra, ibâdât ve muâmelât konuları ağırlık kazanmıştır. Medenî sûrelerde tarihî konular ve olaylar anlatılırken, bunlar vesile kılınarak evrensel ilkeler ve değerler verilir, insanın itikâdî ve ahlâkî dünyasının düzeltilmesi, özellikle paylaşma duygusunun güçlendirilmesi amaçlanmıştır.
Medenî olan âyet ve sûrelerde, Mekkî sûrelerin ihtiva ettiği başlıca konuların yanı sıra, ibâdât ve muâmelât konuları ağırlık kazanmıştır. Medenî sûrelerde tarihî konular ve olaylar anlatılırken, bunlar vesile kılınarak evrensel ilkeler ve değerler verilir, insanın itikâdî ve ahlâkî dünyasının düzeltilmesi, özellikle paylaşma duygusunun güçlendirilmesi amaçlanmıştır. Kur’ân bu tür konularda, bilgi, düşünme ve hidâyet kaynağı olma işlevini vahiy sürecinde kesintisiz olarak devam ettirmiştir.
Kur’ân, Tevrat. Zebur ve İncil’i kuşatıcı bir mahiyet arzetmekte ve önceki Peygamberlere inanmayı da şart koşmaktadır. Özellikle Tevrat ve İncil’deki birçok kıssa ve konuyu içermekte, bunlarda yer alan, kendisinin de kabul ettiği evrensel ilkeleri tekrarlamakta, geçmiş kitapların muhtevâlarının orijinal şekillerinin ne ölçüde korunabildiğini, hangi konularda değişikliğe uğratıldığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte Kur’ân ile daha önceki ilahî kitaplar arasında vahyedilme, kayda geçirilme, günümüze gelme, üslûp ve muhtevâ açısından önemli farklılıklar vardır.
Kur’ân ile Kitâb-ı Mukaddes arasında muhteva ve üslûp açısından benzerlikler olduğu gibi önemli farklılıklar da bulunmaktadır. Kitâb-ı Mukaddes, çeşitli yazarlar tarafından farklı dönemlerde yazılmış farklı edebî türlerdeki yazılardan meydana gelmektedir. Kitâb-ı Mukaddes’e ait bölümlerin çoğu, adını taşıyan kişiler tarafından yazılmamıştır; ayrıca bazen birden çok kitap belli bir yazara nispet edilmiştir. Kur’ân’a gelince o, Hz. Peygamber (sav)’e bizzat Allah u Teala (cc) tarafından vahyedildiği için onda konuşan sürekli Allah, muhatap ise Hz. Peygamber (sav) ile insanlardır. Halbuki Kitâb-ı Mukaddes’te olaylar genellikle üçüncü şahıs tarafından anlatılmaktadır. Ayrıca Kitâb-ı Mukaddes’te hâdiseler, zaman ve mekân boyutuna inilerek aktarılmakta, dolayısıyla Eski Ahid İsrâiloğulları’nın tarihini, Yeni Ahid ise Hz. Îsâ ve havarilerin hayatlarını anlatan birer tarih kitabı niteliği taşımaktadır. Kur’ân’da anlatılan tarihi olay ve kıssalarla muhataplara belli derslerin verilmesi amaçlanmıştır. Bu nedenle Kur’ân’da olaylar, zaman ve mekân belirtilmeden anlatılmıştır.
Kur’ân’la Kitâb-ı Mukaddes arasındaki bu farklılıkların yanı sıra, başta kıssalar olmak üzere kainatın ve insanın yaratılışı, cennetten çıkarılış, Nuh tufanı gibi bazı konularda benzerlikler de vardır.
Fezâilu’l-Kur’ân, Kur’ân’ın tamamını veya bazı sûre ya da âyetlerini öğrenip okuyan, öğreten, dinleyen, ezberleyen, hükümlerine göre amel edenlerin kazanacakları sevapları, bazı sûre yahut âyetlerin şifalı olduğunu bildiren hadisleri içeren literatür için kullanılan bir tabirdir. Fezâilu’l-Kur’ân’la ilgili hadisler incelendiğinde onların üç kısma ayrıldığı görülmektedir:
Terim olarak ayet kelimesi, “Kur’ân’ın herhangi bir sûresinde, bir veya birkaç kelime ya da cümleden meydana gelen ve başından ve sonundan ayrılmış olan bölümlere” denir. Ayetlerin son kelimesine, iki ayeti birbirinden ayırdığı için fâsıla denir. Nâzil olan bütün ayetler, bizzat Hz. Peygamber (sav)’in göstermiş olduğu yerlere yazdırılmışlardır. Dolayısı ile ayetlerin tertîbi tevkîfîdir, yani vahye dayanmaktadır.
Kur’an’daki ayetlerin sayısı konusunda farklı rakamlar bulunmaktadır. Ayetlerin sayısı hakkında bu değişik rakamların ortaya atılması, bazı ayetlerin sonlarının neresi olduğu, sûrelerin başlarında bulunan besmelelerin ayet olarak kabul edilip edilmemesi ve hurûf-ı mukatta’anın müstakil bir ayet sayılıp sayılmaması gibi konularda ileri sürülen görüşlerin farklılığından kaynaklanmaktadır. Bu itibarla, ayetlerin sayısında farklı rakamların ortaya atılması kesinlikle, Kur’ân’da eksiklik veya fazlalık olduğunu göstermez. Çünkü Kur’ân’da en ufak bir hata, eksiklik veya fazlalık yoktur.
Kur’ân’ ın âyetlerinin bazıları uzun, bazıları da kısadır. En uzun ayet, Bakara ssresinin 282. ayetidir. Ancak en kısa ayetin hangisi olduğu konusunda ise ihtilaflar vardır. Bu hususta zikredilenler şunlardır: Müdhâmmetân, ve’l-fecr, yâsîn, ve’l-asr, ve’d-duhâ, müddessir ve rahmân’dır.
İlk inen âyetler Alak sûresinin ilk beş âyetidir bununla birlikte en son nâzil olan âyet hakkında ise görüş ayrılıkları bulunmaktadır.
Neml sûresinin 30. âyetinde geçmesi nedeniyle besmelenin Kur’ân’ın bir âyeti olduğunda ihtilaf yoktur. Fâtiha ile diğer sûrelerin başındaki besmelelerin bir ayet
olup olmadığı ise ihtilaflıdır. İbadetler başta olmak üzere her işe besmele ile başlamak sünnettir. Resûlullah şöyle buyurmuştur: “Allah’ın adı anılmadan başlanılan her önemli iş, eksik olur” . Besmele, Yüce Yaratıcının, en kapsamlı ismi olan “Allah” adını, rahmet ve merhametinin genişliğini ve sonsuzluğunu ifade eden “rahmân ve rahîm” sıfatlarını bir arada toplayan veciz bir ibaredir. Tevbe sûresi dışında bütün sûrelerin başında besmele vardır.
Secde sözlükte, aşırı saygı göstermek, tevâzuyla eğilmek ve alnı yere koymak manalarına gelmektedir. Okunması veya dinlenmesi halinde secde edilmesi gereken âyetlere secde âyeti, bu sebeple yapılan secdeye de tilâvet secdesi denir. Kur’ân’da on dört sûrede secde âyeti vardır.
Terim olarak Sûre, “ayetlerden -en az üç âyetten-meydana gelen, başı ve sonu bulunan müstakil Kur’ân parçası” demektir. Kur’ân’da 114 sûre vardır. Bu 114 sûrenin, Übey b. Ka’b’a göre 87’si Mekkî, 27’si ise Medenîdir. Sûrelerin en uzunu, 286 âyeti olan Bakara sûresi, en kısası ise, 3 âyetten oluşan Kevser sûresidir. Kur’ân’ın sûrelere ayrılması vahye dayanmaktadır.
Pek çok sûre tam olarak bir defada, bir kısmı da parça parça vahyedilmiştir. Bazen bir sûre tamamlanmadan, diğer bir sûrenin nâzil olduğu, hatta birden fazla sûreye ait âyetlerin bir anda indirildiği olmuştur. Bugün elimizde bulunan Mushaflardaki sûreler, iniş tarihine göre tertip edilmemiştir.
Sûreler isimlerini, ilk kelimelerinden (lem yekün gibi), başlarındaki hurûf-ı mukatta’a’dan (Yâsîn gibi), kıssasını ihtivâ ettikleri şahsiyetlerden (Nûh gibi) veya topluluklardan (Münâfikûn gibi) ya da konularının birinden almışlardır. Bazen bir sûrenin birden fazla ismi bulunmaktadır. Bazen de birden fazla sûreye bir isim verilmiştir.
Sûrelerin Mekkî veya Medenî oluşları hakkında üç görüş vardır:
Vahyin ilk dönemlerinde sözlü anlatım, Kureyş lehçesiyle yapılıyordu. Ancak hicretle birlikte Medîne lehçesinin Mekke (Kureyş) lehçesinden farklılığı problemiyle karşı karşıya kalındı. Bu arada İslâm’a yeni giren çeşitli Arap kabilelerinin de kendilerine özgü lehçeleri vardı. Bütün bunlar, Kur’ân’ı okumada müsâmahalı davranmayı zorunlu hale getirdi. Yedi harf, ihtilaflı bir meseledir. Konuya dair kırk civarında görüş vardır.
Bunların belli başlı olanları şunlardır:
Kırâat, Kur’an’ın kelimelerinin eda keyfiyetlerini ve ihtilaflarını nakledenlerine isnat ederek bilmektir. Konusu: Telaffuzlarındaki ihtilaf ve edâlarındaki keyfiyet bakımından Kur’ân’ın kelimeleridir. Gayesi: Mütevâtir kırâatların zabt melekesini elde etmektir. Hz. Osman döneminde istinsah edilen Mushaflar, bunların ihtivâ ettikleri kırâat vecihlerini bilen birer kişi ile ilgili beldelere gönderilmiştir. İşte bu belde sakinleri, Kur’ân’ın kırâatını bilen ve onu kendilerine getiren zatlardan öğrenmişler ve öğrendikleri gibi de okumuşlardır. Böylece her belde, Mushafına uygun kırâatları muhafaza etmeye başlamış ve o kırâatlar okundukları beldede yayılmıştır.
Üçüncü asırda kırâatları yediye tahsis eden, gerek kırâat imamları ve gerekse temsil ettikleri kırâatları belirli usuller koyarak tespit eden Ebu Bekir b. Mücâhid’dir. Ancak İbn Mücâhid’in tasnifinde yedinci kırâat imamı Yakup değil, Kisâî’dir. Daha sonra bu yedi kırâat imamına, kırâatlarının sahih olduğu tespit edilen Ebû Ca’fer, Yakup ve Halef b. Hişâm ilave edilerek sayı ona ulaşmıştır. On kırâat imamı ve meşhur olan râvîleri topluca şunlardır:
Nâfi. Râvîleri Kâlûn ve Verş’tir. 2. İbn Kesîr. Râvîleri Bezzî ve Kunbul’dur. 3. Ebû Amr. Râvîleri Dûrî ve Sûsî’dir. 4. İbn Âmir. Râvîleri Hişâm ve İbn Zekvân’dır. 5. Âsım. Râvîleri Ebû Bekir Şu’be ve Hafs’tır. 6. Hamza. Râvîleri Halef ve Hallâd’tır. 7. Kisâî. Râvîleri Leys ve Dûrî’dir. 8. Ebû Ca’fer. Râvîleri İsâ b. Verdân ve Süleyman b. Cemmâz’dır. 9. Ya’kûb. Râvîleri Ruveys ve Ravh’tur. 10. Halef. Râvîleri İshak b. İbrâhîm ve İdris b. Abdilkerîm’dir.
Kırâatların sahih olması için üç şart vardır:
Senetleri bakımından kıraat çeşitleri ise 5’e ayrılmaktadır:
Günümüzde Müslümanların büyük çoğunluğu Kur’an’ı Asım kıraatının Hafs rivayetine göre okumaktadırlar.
Vakıf, kelime üzerinde, kırâata tekrar başlamak niyetiyle, âdet olduğu şekilde, nefes alacak kadar bir zaman sesi kesmekten ibarettir. Vakıf, kelimelerin sonunda yapılır, ortasında yapılmaz. İlk defa okumaya başlamaya veya vakıftan sonra kırâata devam etmek için tekrar başlamaya ise İbtida denir. Vakf ve ibtida, Kur’ân kırâatında, mananın iyi anlaşılması için uyulması gereken bir husustur. Ancak Kur’ân okurken herkesin bu hususları bilip uygulaması mümkün olmayabilir. Çünkü bu konu, Kur’ân’ ın manalarını çok iyi bilmeye bağlıdır. Kur’an’ın manasını anlayamayanların anlamı bozmadan okumalarına yardımcı olmak için Kur’ân okurken durulması gereken yerlere bir takım harfler konmuştur.
Kırâat âlimlerine göre Kur’ân üç şekilde okunabilmektedir: