Meraların Kanundaki Yeri ve Önemi

Meraların Kanundaki Yeri ve Önemi

Zir. Yük. Müh. Osman İnan
[email protected]

Türkiye’de Çayır ve mera arazisi varlığı…

Türkiye’de 2019 yılında 14,617 milyon hektar olarak hesaplanmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2001 yılından beri aynı veriyi vermektedir. 1988 yılından beri ise küçük bir düşüş yine küçük bir yükselişle çayır ve mera alanları yaklaşık büyüklükte kalmıştır.

Çayır ve Mera tanımı ve farkı…

Çayır, taban suyunun yüksek bulunduğu veya sulanabilen yerlerde biçilmeye elverişli, yem üretilen ve genellikle kuru ot üretimi için kullanılan yerdir. Genellikle düz ve taban suyu yüksek, otça zengin, uzun boylu otlardan oluşan, otun biçilerek hayvanlara verildiği yerlerdir.

Mera, hayvanların otlatılması ve otundan yararlanılması için tahsis edilen veya kadimden beri bu amaçla kullanılan yerdir. Genellikle meyilli, engebeli ve taban suyunun derinde olduğu yem bitkilerinin derinde olduğu, kısa boylu otlardan oluştuğu için hayvanların otlatılarak yararlanıldığı alanlardır.

Yaylak ve kışlak ise…

Yaylak, düşük rakımlı yerlerde yaz aylarının aşırı sıcaklarından bunalan insanların gittikleri, nispeten daha serin olan yüksek rakımlı bölgelerdir. Yaylaklar, genelde platolardır. Küçükbaş ve büyükbaş hayvanlarının daha iyi otlanmaları için önemlidir.

Kışlak, çevresine göre yüksek rakımlı yerlerde kış aylarının aşırı soğuklarından etkilenen göçebe yaşam tarzını benimseyen insanların gittikleri, daha sıcak olan görece alçak rakımlı bölgelerdir. Kışlaklar, genelde deniz, göl ve akarsu kıyılarıdır.

Kısaca, yaylak yazın geçirildiği, kışlak kışın geçirildiği yerledir.

Meraların Hukuki Durumu…

Mera, yaylak ve kışlakların kullanma hakkı bir veya birden çok köy veya belediyeye aittir. Bu yerler Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.

Mera, yaylak ve kışlaklar; özel mülkiyete geçirilemez, amacı dışında kullanılamaz, zaman aşımı uygulanamaz, sınırları daraltılamaz. Ancak, kullanım hakkı kiralanabilir. Kiralama ilkeleri yönetmelikle belirlenir.

Amaç dışı kullanılmak suretiyle vasıfları bozulan mera, yaylak ve kışlakları tekrar eski konumuna getirmek amacı ile yapılan veya yapılacak olan masraflar sebebiyet verenlerden tahsil edilir. Yapılan masraflar karşılığı tahsil edilen tutarlar genel bütçeye, yapılacak olan masraflar karşılığı tahsil edilen tutarlar ise il müdürlüklerince hazırlanan ıslah projelerine uygun olarak o yerin ıslah çalışmalarında kullanılmak üzere köy sandığında veya belediye bütçesinde açılacak hesaba gelir kaydedilir.

Meralar hakkında bazı temel gerekli tanımlar…

Otlatma Kapasitesi, belli bir alanda ve eşit zaman aralıkları ile uzun yıllar bitki örtüsüne, toprak, su ve diğer tabii kaynaklara zarar vermeden otlatılabilecek büyükbaş hayvan birimi miktarıdır. Kanunun uygulama yönetmeliğinde günlük yedirilecek ot miktarı hayvanlara günlük, canlı ağırlığının %2.50’i kuru ot veya %10’u kadar yeşil ot yedirileceği hesaplanarak yapılmıştır.

Mera, yaylak, kışlak ile umuma ait çayır ve otlak durumu ve sınıfları yönetmelikte;

1. Çok iyi; Bitki örtüsünün ağırlık olarak % 76-100’ü kaliteli bitkilerden oluşan mera, yaylak, kışlak ile umuma ait çayır ve otlakları,
2. İyi; Bitki örtüsünün ağırlık olarak % 51-75’i kaliteli bitkilerden oluşan mera, yaylak, kışlak ile umuma ait çayır ve otlakları,
3. Orta; Bitki örtüsünün ağırlık olarak % 26-51’i kaliteli bitkilerden oluşan mera, yaylak, kışlak ile umuma ait çayır ve otlakları,
4. Zayıf; Bitki örtüsünün ağırlık olarak % 0-25’i kaliteli bitkilerden oluşan mera, yaylak, kışlak ile umuma ait çayır ve otlakları ifade etmektedir.

Büyükbaş Hayvan Birimi, hayvan sayısının, bir büyükbaş hayvan birimi olan 500 kg canlı ağırlığa çevrilerek ifade edilen şeklidir. Kanunun uygulama yönetmeliğinde hayvan birim değerleri aşağıdaki gibi değerlendirilmiştir;

• Bir kültür ırkı süt ineği – 1,00 Br.
• Kültür melezi – 0.75 Br.
• Yerli inek – 0.50 Br.
• Dana-düve (kültür ırkı) – 0.60 Br.
• Dana-düve (kültür melezi) – 0.45 Br.
• Dana-düve (yerli) – 0.30 Br.
• Koyun – 0.10 Br.
• Keçi – 0.08 Br.
• Manda (erkek) – 0.90 Br.
• Manda (dişi) – 0.75 Br.
• Öküz – 0.60 Br.
• Kuzu-Oğlak – 0.04 Br.
• Boğa – 1.50 Br.
• At – 0.50 Br.
• Katır – 0.40 Br.
• Eşek – 0.30 Br.

Tahsis, çayır, mera, yaylak ve kışlakların kullanımlarının verimlilik ve sosyal adalet ilkelerine uygun şekilde düzenlenerek, münferiden ya da müştereken yararlanılmak üzere bir veya birkaç köy ya da belediyeye bırakılmasıdır. Kanunun uygulama yönetmeliğine göre Mera, yaylak ve kışlakların kiralanmasında kadimden beri mera olma durumu ve vasfı değişmiş olma durumları var. Bu durumlarda uygulamada küçük değişiklikler olsa da öncelikle;

• 1. En yakın köy veya belediyeye, o köy veya belediyede oturan ve hayvancılık yapan çiftçilere veya bu amaçlı kuruluşlara,
• 2. Bakanlıkça açılan hayvancılık kurslarına katılarak başarılı olan çiftçiler basta olmak üzere, çiftçilere veya bu amaçla kurulan ortaklıklara veya diğer talep sahiplerine,
• 3. Talep olmadığı takdirde, hayvancılık yapan veya hayvancılık işletmesi kurmak amacı ile projeleri kredi kuruluşlarınca onaylanan ziraat mühendisi, veteriner hekim, ziraat teknisyeni ve veteriner sağlık teknisyenlerine,

Bu alanlar ıslah etmek koşulu ile 25 yıla kadar kiralanabilir. Ancak kiralama durumu her 5 yılda bir yeniden değerlendirilir.

Mera, yaylak ve kışlakların tespit, tahdit ve tahsisi… Tahsis kararı verilmesi…

T.C. Tarım ve Orman Bakanlığınca yapılır. Bu amaçla valinin görevlendireceği bir vali yardımcısı başkanlığında; Bakanlık il müdürü, Bakanlık il müdürlüğünden konu uzmanı bir ziraat mühendisi, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü yetkili temsilcisi, Orman Genel Müdürlüğü yetkili temsilcisi, ilgili köy veya mahalle muhtarı, defterdarlıktan veya bulunamaması halinde vali tarafından görevlendirilecek bir hukukçu, Milli Emlak Müdürlüğünden bir temsilci, Kadastro Müdürlüğünden bir teknik eleman, Ziraat Odası Başkanlığından bir temsilci ve ilgisine göre genel kolluk biriminde görevli bir temsilci olmak üzere on bir kişiden oluşan bir komisyon kurulur. Teknik ekipler ilçelerde kaymakamın, illerde komisyonun teklifi ve valinin onayı ile oluşturulur.

Mera Komisyonu, belirlenen ihtiyacı karşılayacak miktarda mera, yaylak ve kışlaklar ile bunlarla ilgili sulama ve geçit yeri olarak tespit edilen alanları halkın ortak olarak yararlanmaları amacıyla, o köy veya belediye tüzel kişiliğine tahsis eder ve tahsis kararı valiliğin onayına sunulur. Bu kararda, tahsis edilen yerin niteliği, miktarı, sınırları, hayvan sulama ve geçit yerleri, tahsis amacı, otlatma kapasitesi, aile işletmelerinin büyükbaş hayvan birimi üzerinden otlatma hakkı ve otlatabilecekleri hayvan sayısı da belirtilir. İhtiyaçtan fazla çıkan kısım ise, ihtiyaç içinde bulunan çevre köy veya belediyelerle hayvancılık yapan özel veya tüzel kişilere kiralanabilir. Ancak kiralama durumu tahsis edilen köy ve belediyelerin hayvan sayısına göre her 5 yılda yeniden değerlendirilir.

Tahsis amacının değiştirilmesi… Mera Alanı Dışına Çıkarılması…

Tahsis amacı değiştirilmedikçe mera, yaylak ve kışlaktan bu Kanunda gösterilenden başka şekilde yararlanılamaz. Ancak, bu Kanuna veya daha önceki kanunlara göre mera, yaylak ve kışlak olarak tahsis edilmiş olan veya kadimden beri bu amaçla kullanılan arazilerden;

• a) Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığının talebi üzerine, 3213 sayılı Maden Kanunu ve 6326 sayılı Petrol Kanunu ile 3/6/2007 tarihli ve 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu hükümlerine göre, arama faaliyetleri sonunda rezervi belirlenen maden ve petrol faaliyeti ile jeotermal kaynak ve doğal mineralli sular için zaruri olan,
• b) Kültür ve Turizm Bakanlığının talebi üzerine, turizm yatırımları için zaruri olan,
• c) Kamu yatırımları yapılması için gerekli bulunan,
• d) Köy yerleşim yeri ile uygulama imar plânı veya uygulama plânlarına ilave imar plânlarının hazırlanması, toprak muhafazası, gen kaynaklarının korunması, millî park ve muhafaza ormanı kurulması, doğal, tarihî ve kültürel varlıkların korunması, sel kontrolü, akarsular ve kaynakların düzenlenmesi, bu kaynaklarda yapılması gereken su ürünleri üretimi ve termale dayalı tarımsal üretim faaliyetleri için ihtiyaç duyulan,
• e) 442 sayılı Köy Kanununun 13 ve 14 üncü maddeleri kapsamında kullanılmak üzere ihtiyaç duyulan,
• f) Ülke güvenliği ve olağanüstü hal durumlarında ihtiyaç duyulan,
• g) Doğal afet bölgelerinde yerleşim yeri için ihtiyaç duyulan,
• ğ) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun talebi üzerine, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ve 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu hükümlerine göre, petrol iletim faaliyetleri ile elektrik ve doğal gaz piyasası faaliyetleri için gerekli bulunan,
• h) Jeotermal kaynaklı teknolojik seralar için ihtiyaç duyulan,
• ı) Cumhurbaşkanınca kentsel dönüşüm ve gelişim proje alanı olarak ilan edilen,
• i) 09/01/2002 tarihli ve 4737 sayılı Endüstri Bölgeleri Kanunu kapsamında ilan edilen endüstri bölgeleri, 26/6/2001 tarihli ve 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu kapsamında ilan edilen teknoloji geliştirme bölgeleri, 12/4/2000 tarihli ve 4562 sayılı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu kapsamında kurulan organize sanayi bölgeleri ve 6/6/1985 tarihli ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu kapsamında kurulan serbest bölgeler için kuruluş ve genişleme aşamalarında ihtiyaç duyulan,
• J) 16/06/2005 tarihli ve 5369 sayılı Evrensel Hizmet Kanunu kapsamında Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca kurdurulacak veya 05/11/2008 tarihli ve 5809 sayılı Elektronik Haberleşme Kanunu kapsamında yetkilendirilmiş işletmeciler tarafından kurulacak veya kurdurulacak elektronik haberleşme altyapıları için ihtiyaç duyulan, Yerlerin, ilgili müdürlüğün talebi, komisyonun ve defterdarlığın uygun görüşü üzerine, valilikçe tahsis amacı değiştirilebilir ve söz konusu yerlerin tescilleri Hazine adına, vakıf meralarının tescilleri ise vakıf adına yaptırılır. Bu madde kapsamında başvuruda bulunan kamu kurumları ile işletmeciler, faaliyetlerini çevreye ve kalan mera alanlarına zarar vermeyecek şekilde yürütmek ve kendilerine tahsis edilen yerleri tahsis süresi bitiminde eski vasfına getirmekle yükümlüdürler. Bu yerler, tahsis süresi bitiminde özel sicile kaydedilir.

Komisyon gerektiğinde; 3083 sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanununun uygulanmasını Bakanlıktan talep edebilir ve köy veya belediyelerde toplulaştırma projeleri uygulatabilir.

Durumu ve sınıfı çok iyi veya iyi olan mera, yaylak ve kışlaklarda birinci fıkranın (a), (f), (g), (ğ) ve (h) bentleri hariç, tahsis amacı değişikliği yapılamaz.

Bu Kanun kapsamında, 3213 sayılı Maden Kanunu ve 6326 sayılı Petrol Kanunu hükümlerine göre arama ve işletme faaliyetlerinin yürütülmesi ile ilgili usul ve esaslar Bakanlıkça çıkartılacak bir yönetmelikle düzenlenir.

Harman yeri, panayır, sıvat ve eyrek yerleri gibi kamu orta mallarının tahsis amacı değişikliğinde bu madde hükümleri uygulanır.

Bakanlık tarafından uygulanacak mera veya arazi toplulaştırma projeleri kapsamında; arazinin niteliği ve kullanım bütünlüğü dikkate alınarak işlenen tarım arazilerinden mera kullanımına mera olarak kullanılan alanlardan arazi plânlaması yapılabilir. Tarımsal kullanım veya mera bütünlüğü sağlamak için, nitelikleri itibarıyla değişim yapılacak arazi bulunamaması durumunda bu fıkra hükümlerine göre değerlendirmek, değiştirmek veya satın almak sureti ile kamulaştırma yapılabilir. Kamulaştırılan bu araziler değişim veya doğrudan satış ile değerlendirilir. Yapılan kamulaştırma ve değişim ile ilgili işlemler ve düzenlenen kâğıtlar Katma Değer Vergisi hariç her türlü vergi, resim, harç ve katkı payından müstesnadır.

Meraların önemi ve durumu…

Çayır ve meralar, hayvanların temel kaba yem kaynağı olmalarının yanında, doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilirliği, yaban hayatının vazgeçilmezi, canlı çeşitliliği ile genetik kaynak oluşturması ve değişik kullanımlara hizmet etmesi gibi çok sayıda ekolojik işlevi üstlenmiş doğal bitki örtüleridir. Bu işlevlerinin arasında en önemli payı kaba yem kaynağı olmaları almaktadır (Ayan vd. 2020).

Türkiye’de devlete ait olan mera alanları bitkilerin büyüme ve gelişme durumları dikkate alınmadan yüzyıllardan beri kontrolsüz olarak otlatılmaktadır. Meralardan istenildiği gibi yararlanılamama sebeplerinin başında meraların taşıma kapasitesinden daha fazla hayvanla ve doğru zamanda otlatılmamaları gelmektedir (Ayan vd. 2020).

Mera, Yaylak ve Kışlakların Korunması…

Muhtarlar ve belediye başkanları; mera, yaylak ve kışlakların ve sınır işaretlerinin korunmasından ve ayrıca tahsis amacına göre en iyi şekilde kullanılmasının sağlanmasından sorumludur. Muhtarlar ve belediye başkanları ayrıca, geliştirme projelerinde öngörülen hususların yerine getirilmesinde, kamu görevlilerine yardımcı olmakla görevli ve sorumludurlar.

Bu amaçla ilgili köy ve belediyelerde ‘Mera Yönetim Birlikleri’ kurulur. Mera Yönetim Birlikleri köy ve belediyede oturan ve hayvancılıkla uğrasan çiftçiler arasından her yıl Ocak ayında seçimle belirlenen beş asil, beş yedek üyeden oluşur. Ayrıca, köylerde muhtar, ziraat odası temsilcisi, belediyelerde çiftçi malları koruma başkanları ve ziraat odası başkanları, köy veya belediyede bulunan tarımsal ve çevre ile ilgili sivil toplum örgütü temsilcilerinden en fazla üyeye sahip ilk ikisinin üyesi, Mera Yönetim Birliklerinin doğal üyesidir. Seçilen beş üye ile doğal üyeler kendi aralarında başkanını seçer. Mazeretsiz olarak üst üste iki kez toplantıya katılmayan seçilmiş üyelerin üyelikleri düşer. Boşalan üyenin yerine, seçimle gelen ilk sıradaki yedek üye görev yapar. Birliğin görevleri;

• Komisyon tarafından saptanan otlatma mevsiminin başlamasından en az on beş gün önce toplanır. Komisyonca belirlenen otlatma planlarının uygulanması ve verilen diğer görevleri görüşerek gerekli kararları alır ve bu kararları alışılmış araçlarla, yazılı ve sözlü olarak ilgililere duyurulur.
• Çayır, mera, yaylak ve kışlaklar için Komisyonca yapılan otlatma planlarının en iyi şekilde uygulanmasını sağlar.
• Çayır, mera, yaylak ve kışlakların bakim, ıslah çalışmalarını organize eder, bu alanların otlatma planlarına uygun otlatılmalarını kontrol eder.
• Çayır, mera, yaylak ve kışlaklardan elde edilecek ihtiyaç fazlası ürünlerin satılmasını, gelirlerinin köy sandığına veya belediye bütçesinde ayrı bir hesaba yatırılmasını sağlar.
• Otlatma hakkında doğan gelirlerin yani otlatma ücretlerinin toplanması, köy sandığına veya belediye bütçesinde ayrı bir hesaba yatırılmasını ve bunların mevzuata uygun olarak harcanmasını sağlar. Komisyonca belirlenecek ayni ve nakdi katkıların toplanarak mera ıslah ve geliştirme işlerinde kullanımını gerçekleştirir.
• Köy veya belediyeye tahsis edilen mera, yaylak ve kışlakların bu Yönetmeliğin 9 uncu maddesinde belirtilen işaretlenmiş sınırların korunması, tecavüzlerin önlenmesi, bu tecavüzlerin ilgililere bildirilmesi ile yükümlüdür.
• Mera, yaylak ve kışlakların, sınırlarının muhafazası, korunması, tecavüzlerin önlenmesi, ve benzeri hizmetler için görevlendirilen korucuları denetler.
• Komisyonlarca Kanun ve bu Yönetmelik hükümlerine göre verilen görevlerin yerine getirilmesini sağlar.

KAYNAKLAR

ANONİM (2020).  Mera Kanunu. Kanun Numarası: 4342. Kabul Tarihi: 25/2/1998. Yayımlandığı Resmî Gazete: Tarih: 28/2/1998. Sayı: 23272. Yayımlandığı Düstur: Tertip:5. Cilt: 38.

ANONİM (2020). Mera Yönetmeliği. T. C. Tarım ve Orman Bakanlığından: Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi: 31/07/1998. Yayımlandığı Resmi Gazete No: 23419.

AYAN İ, ACAR Z, MUT H, CAN M, KAYMAK G ve TUNALI U (2020). Çayır ve Mera Alanlarında Mevcut Durum Sürdürülebilirlik ve Gelecek. Türkiye Ziraat Mühendisliği IX. Teknik Kongresi. Ankara. Ocak 2020.