Terapötik oyun düşüncesi ilk olarak Sigmund Freud tarafından ortaya atılmıştır. Freud hiç oyun terapisi yapmamasına rağmen çocukların oyun ile kendilerini ifade ettiklerini, arzularını oyun ile gerçekleştirdiklerini ve travmatik olayların etkilerinin üstesinden gelmenin oyun ile mümkün olacağını ifade etmiştir. Bu varsayımlar şimdiki oyun terapisi yöntemlerinin temelini oluşturmaktadır.
1690 yıllarına kadar farklı psikologlar kendi benimsedikleri terapi yöntemlerine göre oyun terapisi teknikleri çalışmışlardır. Virginia Axline, Carl Roger’ ın danışan merkezli terapi tekniğini oyun terapisini uyarlayarak “Yönlendirmesiz Oyun Terapisi” tekniğini geliştirmiştir. Sonrasında Gary Landreth bu tekniği daha da geliştirmiş ve yönlendirmesiz oyun terapisi artık “Çocuk Merkezli Oyun Terapisi” olarak anılmaya başlanmıştır.
Çocuk merkezli oyun terapisinden sonra gelişimsel oyun terapisi, Theraplay, deneyimsel oyun terapisi, bilişsel davranışçı oyun terapisi, Adlerian oyun terapisi gibi birçok oyun terapisi tekniği ortaya çıkmıştır.
Doğduğumuz andan itibaren iletişim kurarız. İletişim kurmanın bir yolu da konuşmaktır. Yetişkinler konuşarak duygularını, düşüncelerini ve isteklerini ifade ederler. Çocuklar da iletişim kurarken konuşurlar ama söylemek istediklerini her zaman konuşarak ifade edemeyebilirler. Söylemeye çekinebilirler ya da nasıl söyleyeceklerini bilemeyebilirler. Bu yüzden çocuklara varsa sorunlarını anlamak için sorular sorabiliriz veya onlara güvenli bir ortam oluşturup bizimle iletişime geçmesini bekleyebiliriz.
Çocuklar hayatlarında yolunda gitmeyen durumlar varsa ve bunu ifade etmekte güçlük çekebilirler. Özellikle büyüdüğü ortam çocuğun kendini ifade etmesine izin vermeyen, yargılayan ya da onu önemsiz gören bir ortamsa kendini ifade etmek istemeyecektir. Çünkü ifade ettiği duygu, düşünce veya davranışa karşılık bulamayacaktır. Sorunlar aktarılmadıkça ve çözüm bulmadıkça büyüyecektir. Bu sebeple uzmanlar oyun terapisini geliştirmişlerdir.
Yetişkinler konuşarak iletişim kurmaya alışmışlardır. Anne baba olduklarında bu alışkanlıklarını devam ettirirler. Küçük yaşlarda çocuklarıyla daha çok oynarlar. Ancak çocuklar büyüdükçe ebeveynlerin oynama süreleri düşer. Kendi kendisine oynaması için çocuğa telkinlerde bulunurlar. Yeterli zamanın olmayışı ya da diğer işlerden dolayı yorulmuş olmak buna sebep olabiliyor. Ancak çocuklar oyun oynayarak iletişim kuralar. Oyun oynayarak ebeveynlerini tanırlar. Oyun oynayarak sorunlarını tanımlar ve çözerler. Aileleri ile oyun oynamasalar da iletişimdelerdir. Ancak oyun oynandığında iki taraf da birbirlerinin çok farklı yönlerini görmeye başlar.
Oyun terapisi , çocukları onların diliyle anlamaya çalışan bir yaklaşımdır. Çünkü çocuğun dili oyun dur. Oyun terapisinde özel oluşturulmuş bir oda ve odanın içinde birçok oyun cak vardır. Bu oyun cakların teker teker ve birbiri ardına oynanmalarına veya oynanmamalarına göre anlamları vardır. Oyun terapisinde terapi st çocuğa güvenli bir ortam oluşturur. Çocuğu eleştirmeyen, yargılamayan sıcak bir tavırla yaklaşır. Çocuk kendini güvende hissettiği ortamda sorunlarını oyun yoluyla tekrar kurgulayacaktır.
Oyun Terapisinde kullanılan tekniğe göre çocuk sorunları ile nasıl baş edeceğini öğrenir. Çocuklara genelde neyi nasıl yapacaklarını söylemek isteriz. Böyle yaptığımızda onu hazırladığımızı/yardımcı olduğumuzu düşünürüz. Aslında çocuğun öğrenmesi için en etkili yollardan birisi deneyimlemesidir. Oyun terapisti çocuğa neler yapabileceğini söylemek yerine kendinin keşfetmesinde rehberlik eder. Oyun terapisin de farklı yaklaşımlar vardır. En yaygın kullanılan türleri; Çocuk Merkezli Oyun Terapisi , Filial Oyun Terapisidir.
Çocuk Merkezli Oyun Terapisi Nedir?
Bu oyun terapisi tekniğinde odak nokta çocuktur. Terapi st oyun odasında çocuğun kendini rahat ve güvende hissetmesine odaklanır. Çocuk oyun terapisi nde odadaki oyun caklarla uyması gereken kurallar çerçevesinde istediği gibi oynayabilir. Kurallar çocuğu, terapi sti ve oyun cakların güvenliği dışında kısıtlamaz.
Bir diğer önemli faktör ise oyun terapisti ile çocuk arasında kurulan ilişkidir. Bu ilişki terapötik bir ilişki değildir. Yani aradaki iletişimin de tedaviye katkı sağladığı söylenemez. Buradaki fark çocuğun terapi stin yanında kendini rahat hissetmesi, ona duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını açmasını sağlamasıdır.
Aile çocuğu ihmal etmiyordur, fiziksel ya da sözlü şiddet uygulamıyordur ancak çocuğu kabul etmiyor olabilir ya da güvende hissettirmiyor olabilir. Oyun terapisinde çocuk olduğu gibi kabul edilir. Oyun oynarken uygulanan teknikler oyun terapisi odasını çocuğun duyguları açısından güvenli hale getirir. Çocuk ne hissederse hissetsin yargılanmaz, pekiştireç uygulanmaz.
Filial terapi ailenin de işin içine girdiği yaklaşımdır. Bu teknikte terapi stin çocuk-ebeveynler arasındaki ilişkinin gelişmesini istediği zaman uygulanabilir. Bu yöntem çocuk merkezli oyun terapisi nden çokta farklı değildir. Ayrıldığı nokta ailenin de çocuğuyla oyun terapisi seansları yapmasıdır.
Ülkemizde aileler sorunları sadece çocuklarında olduğunu ve çözümün sadece çocukta olduğuna inanırlar. Sorumluluk almak istemezler. Sorunu fark etmiş olmak ve çocuğu terapi ye getirmiş olmak yeterli diye düşünürler. Ama çocuk- ebeveyn ilişkisi de çok önemlidir. Bu yüzden terapi st bir yandan çocukla oyun seansları gerçekleştirirken diğer yandan da aileyi oyun terapisi hakkında eğitir. Evde uygulayabilecekleri oyun terapisi seansları için aileyi bilgilendirir. Nasıl davranacaklarını açıklar.
Gerek görüyorsa aile çocuk seansları düzenler. Rehberlik eder. Evdeki ortamın nasıl düzenleneceğine dair ipuçları ve ev ödevleri verir. Ev ödevlerinin kontrolünü sağlar, yolunda giden ve gitmeyen noktaları belirleyerek geri bildirim sağlar. En sonunda ailenin seansları tek başına yapabileceği zaman seansları sonlandırır.
Gelişimsel oyun terapisi Viola Brody tarafından geliştirilmiş yönlendirilmiş tekniklerden biridir. Bu oyun terapisi tekniğinde oyun caklar yoktur. Terapi st çocuk ile dokunma merkezli oyun lar oynar. Çünkü bu oyun terapi yönteminin temel varsayımı dokunma konusunda yeterli birisinden şefkatli dokunmayı öğrenen çocukların iyileşecekleri üzerinedir. Tabi ki bu dokunma cinsel bölgeleri kapsamamaktadır.
Oyun terapisi çocuğu ve dolayısıyla aileyi etkileyen bir süreçtir. Bireysel terapi lerde kişiyi ev bakış açısını ve değerlendirirken, oyun terapisi çocuk ve aile odaklıdır. Ailenin bir iletişim ağı/örüntüsü olduğunu düşündüğümüzde ailedeki bir bireyde ortaya çıkan bir sorunun tüm aileyi etkileyeceğini düşünürüz. Yani oyun terapisi çocuk ve ailenin sorununu çözmesinde yardımcı olur. Terapi st de rehberlik görevi üstlenir.
Her çocuğun ve ailenin sorunu kendilerine hastır. Sorunlar benzer olsa da ortaya çıkış sebebi, sürdüren sebepler ve bunlara verilen tepkiler her bireyde farklılık gösterir. Oyun terapisti ilk seanslarında tüm bunları göz önünde bulundurarak oyun terapisi sürecini planlar.
Çocuklar duygularının farkındadırlar. Ancak ifade etmekte güçlük çekebilirler. İfade de edebilirler ancak ifade etme biçimleri yaşlarına uygun olmayabilir. Bir çocuk öfkeliyse ya da susuyorsa ona sözel olarak sorulan sorulara bir yetişkin gibi cevap veremeyebilir. Hissettiği duygunun öfke olduğunun bile farkında olmayabilir. Oyun terapisinde çocuğun içinde bulunduğu durumu oyun larla ortaya çıkarmasını amaçlarız.
Çocuklar oyun la sorunlarını ortaya çıkarırlar. Oyun ları tekrar tekrar oynayarak durumları ve olayları tekrar tekrar oluşturarak kendisi için daha anlamlı hale getirir . Terapide oyun lar ve oyun caklarla bu ortamı oluşturmaya çalışırız. Kendi kendine ortaya çıkan duyguları çocuklara yansıtarak içinde bulundukları durumu kelimelerle ifade ederiz. Süreç bu şekilde işleyerek çocuk iyileşir.
Yukarıda belirttiğim gibi oyun terapisinin yanında ailenin de çocuğa yaklaşımını terapi stin yaklaşımına yakın bir noktaya getirerek oyun terapisi ni destekleriz ki oyun terapisi odası dışında evde ve diğer sosyal alanlarda davranışlarını/tepkilerini genelleyebilsin.
Özgüven sorunlarında,
Tırnak yemede,
Kardeş kıskançlığında,
Zorbalığa maruz kaldığında,
Travmatik yaşantıların atlatılmasında,
Boşanmanın olumsuz etkilerinde,
Alt ıslatma(Enürezis Nokturna),
Öfke sorunlarında,
Davranış sorunlarında ve bunun dışında birçok sorunda işe yarar.
Oyun terapisi nde çocuğun kendinin duygularının, davranışlarının farkına varması sağlanır. Kendine ait farkındalığı arttıkça neyi neden yaptığını anlayacaktır. Bunları anlamlandırması değişmesi gereken şeylerin olduğunun farkına varmasını ve değiştirmek için harekete geçmesini sağlayacaktır.
Ebeveynler oyun oynamanın çocukların vakit geçirme aracı olduğunu düşünürler. Çocuklarının oyun oynaması için onlara birçok oyun cak alırlar. Çocukların alınan oyun caklarla sadece oynuyor olmaları aileler tarafından çocuğun bu görevi yaptığına dair bir düşünce oluşturmalarına sebep oluyor. Ancak çocuklar için oyun lar sadece araba sürmekten, bebekleri konuşturmaktan ya da boyama yapmaktan ibaret değildir.
Oyun terapisi de aile tarafından bunun yapıldığı bir oda gibi algılanır. Bu sebeple aileler genelde çocuklar oyun terapisi ne getirildiklerinde oyun oynayacaklarını söylerler. Biz de aslında ailelere böyle söylemelerini isteriz. Çocuk seanstan çıktığındaysa “Nasıl, oyun cakları beğendin mi? Çok oyun cak var mıydı? gibi sorular sorarlar. Ancak aileler bilmeliler ki biz seansta oyun oynuyoruz. Ama oyun oynarken yarattığımız ortam ve sonrasında ailelere verdiğimiz psikoeğitim bizi herhangi bir oyun oynama zamanından ayırıyor.
Bu yüzden aileler çocuklarını oyun terapisi ne getirdiklerinde sürecin kendilerinin de katılacağı bir süreç olması gerektiği ön koşulu ile gelmeliler. Oyun odasında geçen sürenin sadece çocuk için olduğunu, yapılanların ve söylenenlerin sadece çocuk ile terapi st arasında kalması gerektiğini bilmelilerdir. Çünkü seans sonrası aileler çocukların neler yaptıkları konusunda meraklıdırlar. Çocuklar da söyleme ihtiyacı hissederler. Ancak bu durum gizliliği ihlal eder. Aileler bu konuda anlayışlı olmalılar.
Oyun terapisi nin süresi birçok faktöre kadar değişir. Yukarıda söylediğimiz gibi her çocuğun problemi özel olduğu için seans programları da değişkenlik gösterir. Terapi st tecrübesi ile tahmini olarak benzer problemleri sonlandırdığı seans sayısını söylese de çocukta başka problemlerin ortaya çıkması ya da uyum sorunları seans sayılarını uzatabilir. Bu noktada seans sayısına odaklanmak yanlış olacaktır.
Çocuk bir ailenin içinde olduğu için sadece çocukla birlikte oyun terapisi seansları tek başın çok bir şey ifade etmeyebilir. Sebebi ise terapiden sonra aynı eve aynı kişilerin dolayısıyla aynı davranışların içine girdiğinde sonraki seansa kadar çocuğun terapiye eskisi gibi gelmesine sebep olabilir.
Aslında oyun terapisi nin ön koşulunun çocuktan da öte ailenin bir şeyler yapması gerektiğini kabul etmesidir. Çocukların dünyası anne ya da babalarıdır. Çocukların davranışlarının çok çok büyük bir bölümünü onların davranışları belirler.
Süreden yani sonuçtan çok çabaya odaklanmak daha doğru olacaktır. Çocuğun sorun yaşaması ebeveynleri için yıkıcı olabiliyor. Üstüne üstlük bu sorunlar uzun sürmüşse aile hep yıpranıyor hem de ümitsizleşebiliyor. Bunların olmasına izin vermeden yardım alınmalıdır. Bu faktörler oyun terapisi sürecini uzatacaktır. Diğer yandan da sorunların daha da yerleşmesine sebep olacaktır.
Aslında aklınıza gelebilecek her türlü oyun cak kullanılır. Oyun terapisi nde; yeri geldiğinde bir kuklayı seansta yapıp çocuğun sosyal yaşamına götürebileceği bir arkadaş da yapılabilir, bir masaüstü oyun u da oynanabilir. Oyun terapisi nde hangi oyun cağın ya da hangi oyun un oynanacağında belirleyici olan terapi stin hangi oyun terapisi tekniğini kullandığı ve çocuğun neye ihtiyacı olduğudur. Tabi ki kültürü de göz ardı etmemek gerekiyor.
Oyun odasının zenginliği önemlidir. Ancak zenginlikten kasıt oyun terapisi oyun caklarının fazlalığı değil. Oyun caklarla birlikte iyi bir oyun terapisti dir. Çocuk gelişimini iyi bilmeyen bir oyun terapisti , aile dinamiklerini iyi anlamamış ve çözümleyemeyen bir oyun terapisti ya da psikoeğitim yapmayan bir oyun terapisti olmadığında da zengin bir oyun terapisi nden bahsedemeyiz. Aynı zamanda oyun caklar çocuğun kendinin ulaşabileceği boyda olmalı ki özgürce istediği oyun cakla oynayabilsin. Temizlik ürünleri oyun odasında olmalı ki temizlenmek için odadan çıktığında seans bölünmesin. Yani bütün ihtiyaçlarının oda içerisinde olması önemlidir.
Oyun cakların varlığı bir yansıtıcı ve öğretici olmasıyla kıymetlidir. Ancak oyun terapisi ndeki asıl iyileştirici faktör kabul ve güven ortamıdır. Daha geniş bir açıdan baktığımızda hayatımızın her alanında ve döneminde kabul ve güvenin kabul olmadan hissedilmesi
Bunların dışında oyun odasında
Mutfak malzemeleri
Asker oyun cakları
Bebekler
Kuklalar
Kahraman kıyafetleri
Boya malzemeleri
Hikâye kitapları
Oyun hamurları
Kinetik kum
Vahşi ve evcil hayvanlar
Kümes hayvanları
Meslek eşyaları
Aile figürleri
Müzik aletleri
Tamir aletleri gibi ve daha fazlası sıklıkla kullanılır.
Bunların dışında yapılandırılmış oyun terapisi oyun ları da vardır.
Oyun terapisi nde sıklıkla kullanılan bir materyaldir. Kum ile oynanan oyun caklar, oyun caklara yüklenen anlamlar terapi st için çok şey ifade edebilir. Kum ile oynamak çocukları rahatlatır. Rahatlayan çocuklar duygularını ve düşüncelerini daha rahat bir şekilde dışarıya yansıtırlar. Çoğu zaman minyatür oyun caklar ve figürler kullanılır. Kum terapisi başlı başına bir oyun terapisi yöntemi olarak ya da başka bir oyun terapisi yönteminde seansın bir kısmında oynanan bir oyun olarak da kullanılabilir.
Oyun terapisi aslında oyun oynayan yetişkinlerde bile uygulanırken daha yaygın uygulama alanı 3 ila 12 yaş arasıdır. Bu yaş aralığındaki çocuklar farklı şekillerde oyun oynuyorlar. Üç yaşındaki bir çocuk daha çok kendi oynamayı tercih eder. Beraber oyun oynamayı tercih etmez. Oyun terapisi nde de buna uygun oyun lar oynarlar. Biraz daha büyük çocuklarda örneğin altı yaşındaki çocuklarda da birlikte oyun görürüz. Oyun terapisi nde bu yaş çocukları genelde beraber oyun oynamayı tercih ederler. Daha büyük çocuklarda da daha soyut oyun ları oynadıklarını gözlemliyoruz. Biraz daha masaüstü oyun ları ya da uzun kurgulanmış hayali oyun ları tercih edebiliyorlar.
Aslında burada önemli olan oyun dan keyif alması ve oynadığı oyun ile öğrenen ve iyi hisseden herkes ile oyun terapisi nin çalışılabileceğidir.
Oyun terapisi normal gelişim gösteren çocuklara uygulandığı kadar özel eğitim alması gereken çocuklara da uygulanabilir. Ancak oyun terapisi normal gelişim gösteren çocuklara göre uyarlandığından oyun terapisti nin özel eğitim konusunda yeterli bilgiye ve deneyime sahip olması gerekiyor. Çünkü oyun terapisi uygulanırken çocuğu ve aileyi iyi tanıyor olmak gerekiyor. Özel eğitim alan çocuklarda oyun terapisi uygularken çocuk ve çoğu zaman aile bireyleri de normalin dışında davranış kalıplarına sahip olabiliyorlar. Bunu normal karşılamalı ancak oyun terapisi sürecini tasarlarken de mutlaka göz önünde bulundurmalıyız.
Özel çocuklarda oyun terapisi uygulaması için özel bir yöntem yoktur. Çocuğun durumuna ve terapi stin kullandığı yönteme göre oyun terapisi süreci düzenlenir. Uygulanmaz diyemeyiz ancak oyun terapisi nin normal gelişim gösteren çocuklarda gösterdiği hızlı etkiyi beklemek gerçekçi olmayacaktır. Ancak oyun terapisi nin özel çocuklar üzerinde çocuğun tanısına ve tanısının şiddetine oranla az ya da çok olumlu etkisi olacağını düşünüyorum.
Oyun terapisi bir terapi yöntemi olarak geliştirildiğinden terapi st eşliğinde özel olarak hazırlanmış oyun odasında yapılmaktadır. T erapist, bazen oyun odasında bazen de evde seansları tasarlayabilir. Oyun terapisi sadece oyun oynamaktan ibaret olmadığı için olması gereken duygusal ve fizikse l çevrenin terapi stin kontrolünde olması gerekiyor. Bu yüzden oyun terapisi nin evde uygulaması yaygın değildir.