Prof. Dr. Ender Yarsan’dan “Dünya Çevre Günü”

Dünya Çevre Günü – 5 Haziran 2023
Prof. Dr. Ender YARSAN
Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanı

Çevre; bir organizmanın var olduğu ortam ya da şartlardır; insanların ve diğer canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamdır. Çevre kirliliği ise, çevrenin fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenlerle doğal durumunun bozulmasıdır. Bütün canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen, cansız çevre öğeleri üzerinde yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı maddelerin; hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayıdır.

Dünya Çevre Günü , İsveç’in Stockholm kentinde 1972 yılında düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre Konferansından itibaren her yıl 5 Haziran tarihinde, çevrenin korunması konusunda Dünya çapında  farkındalık oluşturulması amacıyla kutlanmaktadır. Bu yıl, Dünya Çevre Günü’nün 50. yıl dönümü. 5 Haziran Dünya Çevre Gününün 2023 yılı teması ise “ Plastik Kirliliğine Çözüm ” olarak belirlenmiştir.

Ülkemizde Çevre Haftası ve etkinliklerini düzenleyen genelge ise 2022 yılında Cumhurbaşkanlığı  tarafından onaylanarak Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Genelgeye göre; doğal çevrenin korunması,  sürdürülebilir yaşam çevrelerinin oluşturulması, iklim değişikliği ile mücadele konularında çevre  bilincinin her geçen gün giderek arttığı ülkemizde Dünya Çevre Günü kutlamalarının daha katılımcı, çok  paydaşlı şekilde gerçekleştirilmesi, çevre sorunlarının ve gelişmelerin değerlendirilmesi amacıyla her  yıl 5 Haziran tarihinin bulunduğu hafta Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından  duyurulacak bir temayla “Türkiye Çevre Haftası” olarak kutlanacaktır. Ülkemiz için bu yılın teması ise  “ Temiz Deniz, Temiz Dünya ” olarak belirlenmiştir.

Tüm Türkiye’de eş zamanlı, 5 Haziran’da denize kıyısı olan illerde denize, olmayan illerde ise uygun su  yüzeylerine şehir idarecileri başta olmak üzere tüm vatandaşların katılımıyla depremden etkilenen tüm  vatandaşlar adına ve anısına saygı çelengi bırakılarak Çevre Haftası başlatılacak. Etkinliklerin mümkün olduğunca suyla etkileşimi olan deniz, göl ve akarsu kıyısı gibi alanlarda, mümkün olmayan yerlerde  millet bahçelerinde temaya uygun bir şekilde yapılması sağlanacak. Denize kıyısı olan illerde sahil ve  deniz kirliliğini engellemek amacıyla çeşitli etkinlikler düzenlenecek, diğer illerde ise şehrin doğal  çevresine göre yine çevre kirliliğine dikkati çekmeye yönelik aktiviteler yapılarak dünyanın yaklaşık  yüzde 70’ini oluşturan denizlerin önemi anlatılacak.

https://csb.gov.tr/turkiye-cevre-haftasi-temiz-deniz temiz-dunya-temasiyla-kutlanacak-bakanlik-faaliyetleri-38660

Dünya Çevre Günü için Fildişi Sahili’nin ev sahipliği yaptığı ve Hollanda’nın da destek verdiği etkinliklerin  temel noktası, plastik kirliliği ve plastiğin ülkeler, kişiler ve kurumlarca sürdürülebilir kullanılması şeklinde belirlenmiştir. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından hazırlanan ve küresel  ölçekte plastik kirliliğinin önlenmesi için çözümler önerilen Raporda, 2040’a kadar plastik kirliliğini  yüzde 80 azaltabilmek için önce gereksiz plastik üretiminin azaltılmasının önemine işaret edilerek, bu  kapsamda 3 aşamalı bir plan önermiştir. İlk aşamada, plastiğin tekrar kullanılması tavsiye edilen  raporda, tekrar doldurulabilir şişeler ve depozito uygulamalarının hayata geçirilmesiyle 2040’a kadar  kirliliğin yüzde 30 azaltılmasının hedeflendiği kaydedilmiştir. Raporda, plastik kirliliğini azaltmayı  öngören planın uygulanması durumunda 1,27 trilyon dolar tasarruf sağlanmasının öngörüldüğü de  ifade edilmiştir. Plastik kirliliğinin çevreye, sağlığa ve havaya vereceği zararların azaltılmasıyla 3,25  trilyon dolar daha tasarruf sağlanabileceğine de dikkat çekilmiştir.

İnsanlığın başlangıcından itibaren yaklaşık 6 milyon kimyasal bileşik üretilmiştir. Bu bileşiklerin çoğu da  20. yüzyılda sentezlenerek kullanıma girmiştir. Endüstriyel değişimle birlikte kontrol edilemeyen atıkların zamanla artmasıyla başta metal ve bileşikleri olmak üzere birçok atık türünde doygunluğa  ulaşılmış ve zararlı etkileri görülmeye başlamıştır. Üretilen bu kimyasal maddeler endüstriyel faaliyet,  modern zirai faaliyet, fosil yakıtlarının kullanılması, radyonüklit kazaları başta olmak üzere ekolojik  bozulmaya neden olmakta ve canlıları olumsuz etkilemektedir.

Dünyada nüfus artışı ile birlikte plastik kullanımı da artmış ve 1950’lerden itibaren hızla artarak 2018  yılında toplam 359 milyon tona ulaşmıştır. Bugün için Birleşmiş Milletler verilerine göre Dünya çapında  her yıl 430 milyon tondan fazla plastik üretiliyor ve bunların yarısı yalnızca bir kez kullanılmak üzere  tasarlanıyor. Bunun yüzde 10’dan azı geri dönüştürülüyor. Yılda tahminen 19-23 milyon ton göllere,  nehirlere ve denizlere karışıyor. Mikroplastikler – çapı 5 mm’ye kadar olan küçük plastik parçacıklar – yiyecek, su ve havaya karışırlar. Gezegendeki her insanın yılda 50.000’den fazla plastik parçacığı  tükettiği ve soluma düşünüldüğünde çok daha fazla olduğu tahmin ediliyor. Atılan veya yakılan tek  kullanımlık plastik, insan sağlığına ve biyolojik çeşitliliğe zarar veriyor ve dağların tepesinden okyanus  tabanına kadar her ekosistemi kirletiyor.

Plastik artıklar sucul canlıları hem fiziksel olarak (alındığında sindirim sisteminde tıkanıklığa yol açarak)  hem de kimyasal olarak (plastiklerin bir parçası olan veya plastik tarafından absorbe edilen toksik  kirleticiler vasıtasıyla) etkileyebilirler.

Mikroplastikler, sucul canlılar tarafından doğrudan alınabileceği gibi düşük trofik seviye avların  tüketilmesiyle dolaylı olarak da alınabilmektedir. Mikroplastiklerin-nanoplastiklerin sucul canlılar  tarafından alınmasının; mekanik yaralanma, beslenme aktivitesinin azalması, büyüme hızında düşme,  oksidatif stresin uyarılması, gen ekspresyonlarında değişiklikler, üreme anormallikleri, genotoksisite ve  nörotoksisitenin uyarılması, endorin ve immun sistemde bozukluklar gibi olumsuz etkileri olduğu  bildirilmiştir.

Sorunun üstesinden gelmek için mevcut bilim ve çözümlerle, hükümetler, şirketler ve diğer paydaşlar  bu krizi çözmek için önlemleri artırmalı ve hızlandırmalıdır. Bu, dünyanın her köşesinden dönüştürücü  eylemi harekete geçirmek için bu Dünya Çevre Günü’nün önemini vurgulamaktadır. Doğal kaynakların aşırı ve dengesiz kullanımı sonucu oluşan çevre sorunları ve tahribatları, insanlar  dahil dünyadaki her türlü canlının yaşamını tehdit eden boyutlara ulaşmıştır. Kaldı ki bu durum bilimsel  araştırmalarla da ortaya konulmaktadır. Çevre kirliliğine sebep olan bu kimyasal maddeler sadece o  çevrede kalmayıp hava, su ve canlı organizmalarla taşınarak bütün biyosferde yayılmakta, o çevrede bulunan organizmaların yapısına girmekte, doğadaki madde döngülerine katılarak besin zincirine  ulaşmakta ve besin zincirlerinde birikmektedirler. Bütün organizmaları hatta insanları bile etkileyerek  çeşitli toksik, neoplastik, mutajenik etkilere; doku organ hasarlarına, fonksiyon bozukluklarına sebep  olmaktadırlar. Canlılar, bu bileşikleri doku ve organlarında akümüle edebilirler. Bu maddelerin büyük  bir bölümü, biyolojik sistemlerde birikip etkili yoğunluklara ulaşarak, ciddi hastalıklara hatta ölümlere  sebep olabilirler.

Bütün bu düşüncelerle 5 Haziran Dünya Çevre Gününü kutluyoruz.