Kültür sebzeleri arasında, yemeklik ve ilaç olarak kullanımı en eski olan sebze türlerinden birisidir. Soğanda olduğu gibi, sarımsak tek başına yemek yapımında kullanılmamakla beraber yemeklere tat ve lezzet verme özelliklerinden dolayı mutfakların vazgeçilmez sebzelerindendir.
Sarımsak dişleri ve yapraklarının iştah açıcı, idrar söktürücü, antibakteriyel, solunum ve sindirim yolları antiseptiği, kurt düşürücü, antitroid etkileri vardır. Ayrıca sarımsağın safra arındırıcı, kan şekeri ve lipidlerini düşürücü, öksürük kesici, tansiyon düşürücü, enfeksiyon önleyici ve nezle tedavi edici özellikleri de vardır.
Sarımsak ülkemizin her tarafında yetiştirilen bir sebze türlerindendir. Çevre şartlarına iyi adapte olabilen yapısından dolayı ülkemizin her tarafında yetiştirilmekle birlikte ideal üretim alanlarının deniz ikliminden kara iklimine geçilen yöreler olduğu görülmektedir. Ülkemizde en fazla Kastamonu, Amasya, Tokat illerinde sarımsak üretimi yapılmaktadır.
Ülkemizde 1998 yılı istatistiklerine göre üretilen sarımsak miktarı 26.500 ton taze 85.000 ton kuru sarımsak olarak belirlenmiştir. Bazı yıllarda üretimin çok önemsiz bir kısmı ihraç edilmektedir.
Sarımsağın bilinen birçok çeşidi vardır. Dünya’da da yaygın olan sarımsak tarımı, Türkiye’de de ilk sıralarda yer alır. Türkiye’nin ılıman iklim kuşağında yer alması sarımsak ekimi için avantaj sağlamaktadır. Dünya’da 700’e yakın türü bulunan sarımsağın; Türkiye’de ise 170′ e yakın türü bulunur. Ülkemizde bulunan en yaygın sarımsak çeşitleri ise; Taşköprü Sarımsağı, Balıkesir Sarımsağı, Kara Sarımsak, İspanyol Sarımsağı ve Edirne Sarımsağı’dır.
Sarımsak ılıman iklimleri sever. Sıcaklığın 15-20 C olması yeterlidir. Kültür sebzeleri arasında tohum bağlamayan tek sebze türüdür. Bu nedenle başı oluşturan dişler ile çoğaltımı yapılır. Bitkinin yeşil aksamı, 15 C’nin üzerindeki sıcaklıklarda iyi gelişme gösterir. 25 C’nin üzerindeki sıcaklıklar gelişmeyi yavaşlatır. Sarımsak diş halinde iken -10 C’ye kadar düşük sıcaklıklara dayanabilir.
Bitki halinde ancak, -3,-4 C sıcaklığa karşı kendini koruyabilir. Düşük sıcaklık koşulları uzun süre devam ederse bitki 0 C’nin hemen altında donmaya başlar. Sarımsak uzun gün bitkisidir. Diş verimini artırmak için, sıcaklığın biraz yüksek olması, sulamanın az ya da yağışlara bağlı olarak hiç yapılmaması, bitkinin ihtiyacı kadar gübrelemenin yapılması gerekir. Belirtilen sıcaklık sınırlarına, ülkemizin iklimi uygun olup, suyun kontrollü verilmesi ve düzenli gübreleme programlarının takip edilmesi ile başarılı bir şekilde üretimi gerçekleştirilmektedir.
Üretim yapılacak tarlayı seçerken toprağın kaymak bağlamayan bir yapıda olmasına özen gösterilir. Üretimden önce tarlanın organik maddelerce zengin olması en az %4-5 civarında humus içermesi başarılı bir sarımsak üretimi için gereklidir. Taze organik gübrelemeye karşı hassastır. Dikiminden en az 3 ay önce genel olarak yanmış organik gübre ile dekara 3-4 ton gelecek şekilde gübrelemesi ve gübrenin toprağın 25 cm derinliğinde sürümle karıştırılması gerekir.
Sonbaharda organik gübre ile gübrelenerek sürülen toprak kış döneminde fırsat bulunursa tekrar 20-25 cm derinlikte sürülür. Bölgelere göre dikim zamanı gelince Şubat başından itibaren toprağa gerekli inorganik gübreler serpme olarak atılır. Başarılı bir yetiştirme için dekara olarak 14-16 kg N, 10 kg P2O5, toprak yapısına bağlı olarak 20-25 kg K2O verilmelidir.
Bu gübreler dikim öncesinde yapılan toprak işlemesiyle toprağın 10-12 cm derinliğine karıştırılır. Verilmesi gereken N’un yarısı potasyum nitrat formunda verilmelidir ve bu işlem bitkiler 30-40 cm boy aldıktan sonra yapılmalıdır. Böylece ilkbahar yağışları ile gübrelerin yıkanması önlendiği gibi potasyumun da bitkinin baş bağlamaya geçmesi döneminde verilmesi sağlanmış olur.
Bu şekilde gübrelenen ve 10-12 cm derinlikte işlenen toprak, dikime hazır hale gelir. Dikim için daha önce gruplarına ayrılmış bulunan dişler ya kaplama olarak ya da 120 cm genişliğinde hazırlanan ve aralarında 30 cm gezinti yolu bırakılan tahtalarla dişlerin uç kısımları toprak üstünde görülecek şekilde, saç ayağı şeklinde elle tek tek dikilirler. Dişlerin ters dikilmemesine özen gösterilmelidir.
Sarımsaklarda dikimde kullanılan diş miktarı, diş iriliğine ve dikim sıklığına bağlı olarak önemli ölçüde değişir. 1m kare alana baş sarımsak üretiminde 80-100, taze sarımsak üretiminde ise 140-160 adet diş dikilir. Bu değerlerle dekara kullanılacak diş miktarı 60-100 kg arasında değişiklik gösterir. Taze sarımsak üretiminde sık dilimle sarımsakların boy yapmaları ve daha çok yeşil kısım oluşturmaları sağlanır. Sık olarak gelişen taze sarımsaklar aynı zamanda gevreklik kazanırlar.
Yabancı otlardan temiz bir tarlada dişler arasındaki dikim mesafesi 10-12 cm olarak verilir. Yabancı ot sorunu olan tarlalarda sıravari dikim yapmak ve sıralar arasında yabancı otla savaşımının kolaylaştırılması için 25-30 cm’lik mesafe vermek, buna karşılık sıra üzerinde ise 6-8 cm ara ile dikim yapmak gerekir.
Sarımsak dikimi yapıldıktan sonra hızlı bir şekilde kök oluşur. Sarımsaklar, gelişim konusunda en hızlı gelişen bitkilerden biridir. Ortalama 15 – 20 cm boy uzar ve yabancı ot gelişimi engellemek için de bu süreçte çapalama gereklidir. Daha iyi gelişim için 3-4 cm yeterli olacak şekilde çapalama yapılması gereklidir.
Yabancı ot ve toprak yapısı çapalama için önemlidir. Eğer toprak yapısı hafifse, yabancı ot pek çıkmıyorsa çapalama gerekmeyecektir. Çünkü çapalamanın işçiliği uzun sürer ve risklidir. Dikim ve çapalama, maliyet açısından da yoran süreçler olması nedeniyle bu konuda olabildiğince minimum seviyede tutmak gereklidir.
Bitki gelişme dönemi yağışların en yoğun olduğu dönem olup, bu nedenle sarımsak genelde sulamaya gerek kalmadan yetiştirilebilir. Sulamanın gerekli olduğu hallerde yağmurlama sulama yapmak oldukça başarılı sonuç vermektedir.
Bitkiler 30-40 cm boy aldıklarında ayrılan azotla birlikte gerekli potasyum, potasyum nitrat şeklinde sulamadan önce bitkilerin yapraklarına gelmeyecek şekilde serpme olarak verilerek gübreleme tamamlanır. Bunlardan sonra hasada kadar herhangi bir işlem yapılmaz.
Sarımsak yetiştiriciliğinde, baş oluşturma döneminde etkili olan mantari hastalıklar önemli zararlara yol açarlar. Bu nedenle bu dönemde çok yağış alan bölgelerde yetiştirmeden mutlaka kaçınılmalıdır. Bu özellikteki yerlerde yetiştirme zorunlu ise dikimi ve dolayısıyla da baş oluşumunu geciktirerek korunmalıdır. Zorunlu hallerde fungusit ilaçları ile savaşım yapılmalıdır.
Sarımsaklarda üretimi sınırlayan en önemli zararlı Kök ur nematodlarıdır. Vegetatif olarak üretilen sarımsakta nematodlarla bulaşık olmayan üretim materyali büyük önem taşır. Bu konuda üreticilerin yeterli ölçüde bilgilendirilmemesi nedeniyle sarımsak üretim alanlarının çoğu nematodla bulaşık hale gelmiştir. Sarımsak üretiminin geleceği açısından nematodla bir defa bulaşan tarlanın temizlenmesi çok zor ve maliyeti çok yüksek olan bir iştir.
Hasat bitkinin yapraklarının iyice kurumaya başladığı dönemde yapılır. Sarımsaklar hevenkler (toplu) halinde asılarak depolanacaksa hasatta yaprakların tam olarak kuruması beklenmez ve hasat bitkilerde gövde ekseninin örmeye imkan verecek şekilde solduğu dönemde yapılır. Hasat zamanı bölgeye ve dikim tarihine bağlı olarak büyük değişiklik gösterir. Sahil kuşağında Haziran veya Temmuz ayı içerisinde yapılabildiği halde diğer bölgelerimizde Eylül ayına kadar sürer.
Genellikle çapa ile yapılır ve sıravari dikim yapılmış ise hasadı makine ile de yapmak mümkündür. Bu amaçla soğan hasat makineleri kullanılır. Hasat edilen sarımsaklar kurumak üzere birkaç gün süre ile tarlada bırakılır. Sonra yapraklar ovularak uzaklaştırılıp depolanır veya pazarlanır. Sarımsaklarda depolama basit depolama yapılabildiği gibi iklim kontrollü depolarda da yapılabilir. Basit depolarda muhafaza süresi çok kısalır ve büyük boyutlu ağırlık kayıpları, buna bağlı olarak da kalite kayıpları oluşur. Sarımsakların 0 °C civarındaki sıcaklıklarda %70-75 nemde 6-8 ay süre ile %5-10 luk kayıpla muhafaza edilmesi mümkündür.
Dekara verim yetiştirme şartlarına, bölgelere ve çeşide bağlı olarak 800-1400 kg arasında değişmektedir. Üretim materyali olarak kullanılan baş ve dişlerin seçimi büyük önem taşır. Mümkün olduğu kadar az sayıda ve daha iri baş meydana getiren düzgün şekilli, çeşidin özelliklerini taşıyan başlar tohumluk materyal olarak alınmalı ve 18-20 °C sıcaklıklarda saklanmalıdır. Depolama sıcaklığı 15°C’nin altına düşerse çiçek sürgünü meydana getirme oranı önemli ölçüde artmaktadır.
Kaynakça;
Türkiye’de Yetişen Sarımsak Türleri Nelerdir?/5550 (pulluk.com)
Sarımsak Yetiştiriciliği – Ufuk Tarım (ufuktarim.com)
sogan-sarımsak.pdf (tarimorman.gov.tr)