İttifak senedi Türk tarihinde ilk anayasa belgesi olarak kabul görmektedir. Siyasi alanda etkin bir yeri olduğu kabul edilen hanedanlar ile devlet yönetimi arasındaki çıkar çatışmasının uzlaşmaya bağlanmasıdır. Bir kurultay oluşturularak tarafların birbirlerine olan hakları ve sorumlulukları belirlenmiş ve bu hükümlerin çiğnenmesi halinde uygulanacak cezalar belirlenmiştir. Sadrazam Mustafa Paşa eğitimli ordunun gerekliliğini vurgulayarak, bir uzlaşma sağlanması takdirinde Nizam-ı Cedit ile başlayan reformların devamını garanti etmiştir.
Sened-i İttifak, Hüccet-i Şerriye’den daha ayrıntılı, basit bir anayasa taslağı denilebilecek bir belgedir. Hüccet-i Şerriye, İttifak Senedi’nden bir yıl önce 1807 yılında Padişah ile Yeniçeriler arasında düzenlenen bir sözleşmedir. Devlet iktidarının sınırlandırılmasına mukabil Hüccet-i Şeriyye’de tebaanın hak ve özgürlüklerine yer verilmemiştir. Güvence sağlanan ve kısmen de olsa haklarına yer verilenler, yeniçeriler ve ulemâ sınıfıdır. (Ayhan Ceylan-Osmanlı Devleti’nde Anayasal Bir Belge: Hüccet-i Şerriye)
Sened-i İttifak şeriat kurallarına göre yapılmamasının yanında, padişahlar tarafından çıkarılan kanunlara da benzememektedir. Fetva veya adalet fermanı statüsü taşımadığı gibi, modern anayasa biçiminde de yazılmamıştır. Sözleşme, taşra hanedanlarının devlete baş kaldırma eğilimlerinin görülmesi nedeniyle birleştirme amacıyla, sözleşmeye giren ya da girecek olanların ağzından konuşuyor gibi yazılmıştır.
Sarsılan devlet otoritesinin kuvvetlendirilmesi amacıyla imzalanan İttifak Senedi’nde anlaşma altına alınan noktalar şu şekildedir;
Birinci maddede devletin tek mutlak temsilcisinin padişah olduğu ve devletin otoritesinin devamlılığı vurgulanmıştır.
İkinci madde ile hanedanın ve ayanların varlığının devletin gücünün, bekasının korunmasıyla devam edeceği belirtilmiştir.
Üçüncü madde ile Hazinenin zarar görmesinin engellenmesi ve hazineni tahsil edilmesi amaçlanmıştır.
Dördüncü madde ile Sadrazamın emirlerinin padişahın emri gibi karşılanması, kimsenin kendi sorumluluğu dışına çıkmaması ve sadrazamın emirleri yönünde hareket edilmesi vurgulanmıştır.
Beşinci madde ile Ayanlar ile devlet adamlarının birbirlerine kefil olması gerektiği vurgulanmıştır.
Altıncı madde olası bir isyan durumunda ayanların izin almaksızın isyanı bastırmasında ve isyankarların cezalandırılmasında sorumlu oldukları vurgulanmıştır.
Son olarak yedinci madde de ise, ayanlarla birlikte yapılacak görüşmeler ışığında, halkın ödeyebileceği oranda vergilendirme sistemi kurmak, halka zulmedenlerin ayanlar tarafından devlete bildirmek amaçlanmıştır.
Sened-i İttifak imzalanmadan önce bir şerh düşülmüştür. Senedin din ve devletin canlandırılması amaçlandığından, daha sonra makamlara gelecek sadrazam ve şeyhülislamların göreve başladıklarında bu senede mühürlerini ve imzalarını koymaları, senet imzalanmadan önce şerh düşülmüştür. Senedin kopyaları hükümdar yanında saklanacak ve hükümdar uygulamaya nezaret edecektir.
İttifak Senedi’nin Hüccet-i Şerriye’den üstün olduğu noktalar, padişahlık makamının en üst egemenlik olduğunun belirtilmesi, yasama ile uygulama organları arasında bir ayrım yapılması ve padişah ya da hükümet adaletsizce eyleme giriştiğinde onlara karşı isyan hakkının tanınmasıdır.
Sözleşmeye derebeylerin birçoğunda katılma isteği yoktu. Sözleşme de padişahın da görünmemesi, her iki tarafında isteksiz davranması, daha sonra ittifak yerine çatışmaların kaçınılmaz olduğunu göstermektedir.
Sened-i İttifak ile Osmanlı egemenliğinin garantörü hanedanlar olarak belirlenmiştir. Hükümdar kendi iradesini, kendisine bağlı olmayan bir güç ile paylaşmıştır. Hanedanların dokunulmazlığının sağlanması, bu sözleşmenin kişilerin değişmesi halinde de geçerli kılınacağının şerh düşülmesi evlatlarının bunu miras olarak alacak olmasının geleneksel ilkeye ters düşüldüğünü göstermektedir.
Karşılıklı yetkiler girişimi olan İttifak Senedi’nin Osmanlı geleneğine aykırı üç yanı vardır. Bunlardan ilki, padişahın izni ya da isteği olmadan, yeniçeriliğin hanedanlar tarafından kaldırılma yetkisidir. Yeniçeriler, padişahın kul ordusudur.
Osmanlı geleneğine aykırı ikinci bir husus ise hukuk devleti olmanın en önemli ödevi olan halkın güvenliğini sağlama ve halktan kanun dışı vergi alınmaması, vergilerde eşitlik gibi işlemlerin hanedan denetimine verilmesidir. Bu söz, yönetimde hanedanlara denetim hakkının tanınması demektir.
Son aykırı durum ise hanedanlara tanınan bu hakları padişahın ve hükümetin garanti etme sorumluluğu ve bu haklara aykırı herhangi bir eylemin hanedanlarca önlenmesi ve cezalandırılması hakkının tanınmasıdır.
Sened-i İttifak’ta bir tanesi kısa bir süre sonra uygulanan, diğerinin Kanun-i Esasi‘ne kadar uygulanmadığı iki önemli nokta vardır. Bunlardan birincisi yeniçeri örgütünün kaldırılması ile, hemen kaldırılmasa da zamanla yeni bir yönteme göre devlet askeri derlenmesi önerisidir. Bunları yeniçeriden ayıran nokta Avrupa tipi askeri eğitim görmeleri olacaktı. Senette açıkça ulusal bir ordu kurulması yolunda işaret edilen fikir ancak 18 yıl sonra gerçekleştirilmiştir.
Senette belirtilen bir diğer fikir karşılıklı tartışma meclislerinin oluşturulmasıydı. Bir türlü uygulamaya gidilmeyen bu fikir daha sonra III. Selim böyle bir temsilciler meclisi yerine danışma kurulları ya da inceleme ve muhtıra hazırlama komisyonları biçiminde organlar kurmak için çalışmıştı. Bu meclisler “halk” ve “millet” terimlerinin çıktığı Kanun-i Esasi döneminde görmekteyiz.
Bu senet ile yönetim ile ayan arasında anlaşmazlık durumunda padişaha ya da meclise bir aracılığın verilmediği, padişahın emir ve yasakları ile bunları uygulayan organlar ve sözleşme temelini yapanlar arasında hukuki belirsizliğin yer aldığı, isyan hakkının hangi koşullar altında meşru olabileceği açıkça belirtilmemiştir.