Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden XIV-XV. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 2. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Yazım Özellikleri
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulasan nüshaları Arap alfabesi ile yazılmıştır. Arap harfli metinlerde en dikkat çekici özellikler şunlardır:
Ünlüler
Ünlü Türleri
Harezm Türkçesinde a, ı, o, u; é, i, ö, ü ünlüleri bulunmaktadır. Karahanlı Türkçesinde ilk hece ünlüsü i olan bazı kelimeler, Harezm Türkçesinde kapalı e’ye (é) dönmüştür: Bés, yél, té-, yér (KE) gibi. Bu tip aslı kapalı e’li olup y / ? ile yazılmıs kelimeler yanında bazen ilk hecesinde e sesi bulunduran kelimeler de i / é okutacak şekillde y / ? ile yazılmıştır: kes-, es-, Teñri (KE) gibi. Bu durum Arapça, Farsça kelimelerin yazımında görülebilmektedir: imin>emin, biter>better (HS) gibi. Bununla birlikte eskiden beri e ile kullanılan kelimeler bu e sesini korumuşlardır: edgü, kelin, kendü, kerek vb. Yine eskiden beri i sesiyle kullanılan kelimeler de bu seslerini muhafaza etmişlerdir: bil-, bitig, kit- vb.
Ünlü Değişmeleri
Ünlü Uyumları
Ünlü Yuvarlaklaşması (Dudaklılaşma)
Ünlü Düzleşmesi
ü->i-: ünde->inde-, -o->-a-: sowı->savu-, kov->kav-, -u->- a-: suvsa->savsa-;
-ü->-i-: büt->bit-, -ü->-e-: süñük>süñek, töpü>töpe , -ü>-i: tilkü>tülki, berü>beri
Ünlü Kalınlaşması
-i->-ı-: isig>ısıg, silig>sılıg
Ünlü İncelmesi
-ı->-i-: bış->biş- , -u->-ü-: sun->sün
Ünlü Düşmesi
Ünsüzler
Ünsüz Türleri
Harezm Türkçesindeki ünsüzler, Karahanlı Türkçesindeki ünsüzlerle aynıdır. Bu dönemde hâlâ varlığını devam ettiren z / ? ve w ? veya ? / sesleri y /? ve v /? ile yer değiştirir.
Ünsüz Değişmeleri
Ünsüz Uyumlar
Ünsüz uyumu, Türkçe kelimelerde yan yana gelen ünsüzlerin seda bakımından birbirine benzemesidir.
keltür- / keldür-, küntüz / kündüz.
Eklere baktığımızda bazı eklerin uyuma girmiş örneklerine rastlanırken, bazı eklerde böyle bir eğilim görülmemektedir: unuttum, taptım, aktur-, taştın.
Ünsüz Ötümlüleşmesi
k>g: Harezm Türkçesinde kelime basındaki k-’ler korunurken, seyrek de olsa kelime içinde veya sonunda k>g değişikliği meydana gelmiştir: alçak>alçag, ayak>ayag).
t>d: Birkaç örnek dışnda kelime basında bulunan asli t- ’ler korunmuştur. té->dé-, tur->dur-.
İki ünlü arasında kalan -t-’ler de genellikle korunurken bazen -d-’ye değiştiği görülür: ata->ada-, butak>budak vb.
Ünsüz Ötümsüzleşmesi
z>s: Kelime içinde ve sonunda görülen bir değişikliktir:
-maz / -mez>-mas / -mes, izde->iste-, sekizinçi>seksinç.
Ünsüz Sızıcılaşması
Genizsileşme
b>m: Kelime başında görülen bir değişikliktir. İçinde geniz ünsüzü bulunan kelimelerde uzak benzeşmeyle bu değişiklik meydana gelmektedir: men, meñiz, meñze- ,min-, muñ, vb.
Ünsüz Düşmesi
G düşmesi: Harezm Türkçesinde bir ve birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -g’ler genellikle korunmakla birlikte Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimelerde bazen düşürülmüştür:
arıg>arı, kamug>kamu, köprüg>köprü, tolug>tolu gibi.
R düşmesi: Bazı kelimelerde görülür: ir->i-, berk>bek>bik, kardaş>kadaş.
L düşmesi: Nadiren görülür: keltür->ketür-, oltur->otur- vb.
Ünsüz İkizleşmesi
iki>ikki, katıg>kattı / kattu.
Ünsüz Tekleşmesi
körkke bay>körke bay.
Göçüşme
-ns->-sn-: konşı>koşnı.
Çekim Ekleri
a. İsim çekimi
b. Fiil çekimi
Zamanların birleşik çekimi
Ek fiilin çekimleri
Fiilimsiler
Yapım Ekleri
a. İsimden isim yapan ekler
b. İsimden fiil yapan ekler
c. Fiilden isim yapan ekler
d. Fiilden fiil yapan ekler
Harezm Türkçesinin söz varlığı bakımından en önemli özelliği Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerine ait diğer eser ve sözlüklerde geçmeyen veya nadir bulunan kelimelerin bulunmasıdır. Bunlar arasında karu “karşılık, mükâfat”, kedigle- “örtünmek, gizlenmek”, sözengür “konuşkan”, yulduz “ağaç kökü” gibi kelimeler bulunmaktadır.
Ses ve şekil özellikleri bakımından bir kelimenin hem Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesindeki eski şekillerinin hem de değişime uğramış yeni şekillerinin bir arada kullanıldığı görülür: küdegü / küyegü / küyev, sıçgan / sıçan, yıgaç / agaç vb.
Yazım Özellikleri
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulasan nüshaları Arap alfabesi ile yazılmıştır. Arap harfli metinlerde en dikkat çekici özellikler şunlardır:
Ünlüler
Ünlü Türleri
Harezm Türkçesinde a, ı, o, u; é, i, ö, ü ünlüleri bulunmaktadır. Karahanlı Türkçesinde ilk hece ünlüsü i olan bazı kelimeler, Harezm Türkçesinde kapalı e’ye (é) dönmüştür: Bés, yél, té-, yér (KE) gibi. Bu tip aslı kapalı e’li olup y / ? ile yazılmıs kelimeler yanında bazen ilk hecesinde e sesi bulunduran kelimeler de i / é okutacak şekillde y / ? ile yazılmıştır: kes-, es-, Teñri (KE) gibi. Bu durum Arapça, Farsça kelimelerin yazımında görülebilmektedir: imin>emin, biter>better (HS) gibi. Bununla birlikte eskiden beri e ile kullanılan kelimeler bu e sesini korumuşlardır: edgü, kelin, kendü, kerek vb. Yine eskiden beri i sesiyle kullanılan kelimeler de bu seslerini muhafaza etmişlerdir: bil-, bitig, kit- vb.
Ünlü Değişmeleri
Ünlü Uyumları
Ünlü Yuvarlaklaşması (Dudaklılaşma)
Ünlü Düzleşmesi
ü->i-: ünde->inde-, -o->-a-: sowı->savu-, kov->kav-, -u->- a-: suvsa->savsa-;
-ü->-i-: büt->bit-, -ü->-e-: süñük>süñek, töpü>töpe , -ü>-i: tilkü>tülki, berü>beri
Ünlü Kalınlaşması
-i->-ı-: isig>ısıg, silig>sılıg
Ünlü İncelmesi
-ı->-i-: bış->biş- , -u->-ü-: sun->sün
Ünlü Düşmesi
Ünsüzler
Ünsüz Türleri
Harezm Türkçesindeki ünsüzler, Karahanlı Türkçesindeki ünsüzlerle aynıdır. Bu dönemde hâlâ varlığını devam ettiren z / ? ve w ? veya ? / sesleri y /? ve v /? ile yer değiştirir.
Ünsüz Değişmeleri
Ünsüz Uyumlar
Ünsüz uyumu, Türkçe kelimelerde yan yana gelen ünsüzlerin seda bakımından birbirine benzemesidir.
keltür- / keldür-, küntüz / kündüz.
Eklere baktığımızda bazı eklerin uyuma girmiş örneklerine rastlanırken, bazı eklerde böyle bir eğilim görülmemektedir: unuttum, taptım, aktur-, taştın.
Ünsüz Ötümlüleşmesi
k>g: Harezm Türkçesinde kelime basındaki k-’ler korunurken, seyrek de olsa kelime içinde veya sonunda k>g değişikliği meydana gelmiştir: alçak>alçag, ayak>ayag).
t>d: Birkaç örnek dışnda kelime basında bulunan asli t- ’ler korunmuştur. té->dé-, tur->dur-.
İki ünlü arasında kalan -t-’ler de genellikle korunurken bazen -d-’ye değiştiği görülür: ata->ada-, butak>budak vb.
Ünsüz Ötümsüzleşmesi
z>s: Kelime içinde ve sonunda görülen bir değişikliktir:
-maz / -mez>-mas / -mes, izde->iste-, sekizinçi>seksinç.
Ünsüz Sızıcılaşması
Genizsileşme
b>m: Kelime başında görülen bir değişikliktir. İçinde geniz ünsüzü bulunan kelimelerde uzak benzeşmeyle bu değişiklik meydana gelmektedir: men, meñiz, meñze- ,min-, muñ, vb.
Ünsüz Düşmesi
G düşmesi: Harezm Türkçesinde bir ve birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -g’ler genellikle korunmakla birlikte Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimelerde bazen düşürülmüştür:
arıg>arı, kamug>kamu, köprüg>köprü, tolug>tolu gibi.
R düşmesi: Bazı kelimelerde görülür: ir->i-, berk>bek>bik, kardaş>kadaş.
L düşmesi: Nadiren görülür: keltür->ketür-, oltur->otur- vb.
Ünsüz İkizleşmesi
iki>ikki, katıg>kattı / kattu.
Ünsüz Tekleşmesi
körkke bay>körke bay.
Göçüşme
-ns->-sn-: konşı>koşnı.
Çekim Ekleri
a. İsim çekimi
b. Fiil çekimi
Zamanların birleşik çekimi
Ek fiilin çekimleri
Fiilimsiler
Yapım Ekleri
a. İsimden isim yapan ekler
b. İsimden fiil yapan ekler
c. Fiilden isim yapan ekler
d. Fiilden fiil yapan ekler
Harezm Türkçesinin söz varlığı bakımından en önemli özelliği Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerine ait diğer eser ve sözlüklerde geçmeyen veya nadir bulunan kelimelerin bulunmasıdır. Bunlar arasında karu “karşılık, mükâfat”, kedigle- “örtünmek, gizlenmek”, sözengür “konuşkan”, yulduz “ağaç kökü” gibi kelimeler bulunmaktadır.
Ses ve şekil özellikleri bakımından bir kelimenin hem Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesindeki eski şekillerinin hem de değişime uğramış yeni şekillerinin bir arada kullanıldığı görülür: küdegü / küyegü / küyev, sıçgan / sıçan, yıgaç / agaç vb.