Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Yaşlı Bakımı İlke Ve Uygulamaları Dersi 7. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Günümüzde yaşlı nüfusun artmasıyla birlikte kronik hastalıkların görülme sıklığı da artmıştır. Yaşlılarda kronik hastalıkların sıklığı ile yaşlılığa bağlı ortaya çıkabilecek sorunlarla ilgili olarak yaşlıların toplumdaki diğer nüfusa oranla ilaç kullanımı oranlarının fazla olduğu görülmektedir. Yaşlıların birden fazla ilacı aynı anda tüketmeleri gerekebilir. Bu nedenle yaşlılara bakım veren sağlık profesyonelleri yaşlılardaki ilaç kullanımı konusunda bilgi ve beceri sahibi olmalıdırlar.
Halk arasında çok geniş bir anlamda kullanılmakla beraber ilaç, içerisinde bir veya birkaç etkili madde içeren, hastaya uygulanabilecek şekle konmuş tedavi edici maddelere denir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre ilaç, fizyolojik sistemleri ve patolojik durumları kullanıcının yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan ya da kullanılması öngörülen bir madde/üründür.
İlaçların Vücuda Etkileri
Farmakodinami
İlaçların canlılar üzerindeki etkilerinin veya etki mekanizmalarının incelenmesidir. Başka bir deyişle, ilaçların organizmaya neler yaptığını inceler. İlacın vücutta etki gösterebilmesi için vücuda uygun yolla alınmış olması gerekir. Vücuda alınan ilacın veriliş amacına uygun olarak görülen etkiye ilacın istenen etkisi denir. Ancak ilaçların vücutta istenen etkiyi göstermeleri yanında istenmeyen etkileri de görülür. Bunlar ters (advers) etki, yan etki ve toksik etki olarak isimlendirilebilir. Toksik etki, ilacın bireyde ağır, ciddi veya ölüme yol açabilen yan etkilerine denir. İlaçların başka bir istenmeyen etkisi alerjik etkidir.
Farmakokineti
İlaçların vücuttaki emilimini, dağılımını, parçalanmasını ve atılımını ifade eder. Bir başka deyişle, organizmanın ilaca ne yaptığını inceler. İlaç vücuda uygun yoldan alındıktan sonra etkisini gösterebilmesi için emilip kan veya lenf dolaşımına katılması gerekir. İlacın alındıktan sonra kan veya lenf dolaşımına geçmesine ilacın emilimi denir. Özellikle ağız yolundan alınan ilaçların sindirim kanalından kan dolaşımına geçmesi ile emilim gerçekleşmektedir. İlacın emiliminden sonra kan dolaşımı ile hedef organ veya dokuya ulaşması gerekmektedir ve buna ilacın dağılımı denir.
İlaçların İsimlendirilmesi/Adlandırılması
İlaçlar 3 şekilde isimlendirilir.
Ticari isim: İlacı üreten firmanın ürettiği ilaca verdiği özel isimdir. Üretici firma tarafından hazırlanan özel ilaç kutularının üzerinde genellikle en büyük puntolarda yazılı olarak yer alır.
Kimyasal isim: İlacın içerdiği kimyasal maddeyi gösteren isimdir. Çoğunlukla ticari ismin hemen altında daha küçük puntolarla yer alır.
Genel isim: İlaçların kullanım alanını gösteren genel isimdir. İlaçlar arasında aynı standardı sağlamak için ulusal ve uluslararası kabul edilmiş isimlerdir (Dökmeci, 2007). Örneğin ağrı kesici ilaçlar analjezik genel adıyla ifade edilir.
İlaçlar vücuda kolay alınabilmesi için değişik şekil/forma getirilerek üretilmişlerdir. Bu ilaç şekilleri 3 grupta incelenir.
Sıvı İlaç Şekilleri
Yarı Katı İlaç Şekilleri
Katı İlaç Şekilleri
Diğer İlaç Şekilleri
İlaçların vücutta istenen etkiyi oluşturabilmeleri için beklenen hedef yapıda yeterli konsantrasyonda bulunması gerekir. İlaç, bu konsantrasyonu sağlayacak yolla vücuda verilmelidir. İlacın vücuda alınması ve etkili olmasını sağlamak için birçok farklı ilaç uygulama yolu bulunmaktadır. İlaçlar ancak doğru yoldan uygulandığında istenen etkiyi gösterirler. Enteral yol ve parenteral yol olmak üzere ilaçlar genel olarak iki ana yoldan vücuda alınırlar.
Enteral Yol
Enteral yol ilacın sindirim kanalı içine verilmesini ifade eder. İlaçların sindirim kanalından emilimi hiçbir zaman %100 emilim olarak kabul edilmez. İlaçlar sindirim kanalı içinde birçok faktörden etkilenebilir. Bu faktörler ilaçlardan kaynaklanabileceği gibi sindirim kanalından da kaynaklanabilir. Sıvı hâldeki ilaçlar katı hâldekilere göre daha kolay ve hızlı emilirler. Enteral yolla uygulanan ilaç uygulama yolları şunlardır:
Parenteral Yol
Enteral yolla uygulanamayan, sindirim kanalında emilemeyen ya da emilimi bozulan ilaçların ve çabuk etki göstermesi istenen ilaçların uygulandığı yoldur. Parenteral enteral yol dışında kalan anlamına gelir. Parenteral yolla uygulanan ilaçlar enjeksiyon yolu ile vücuda verilir. İlacın enjeksiyon yolu ile verilmesinde bilinmesi ve dikkat edilmesi gereken pek çok bilgi vardır. İlaçlar enjeksiyon yolu ile verilirken çabuk etkisini göstermesi ilaçtan istenen etkiyi görmek adına bir avantaj iken yanlış/hatalı ilaç uygulamaları ya da alerjik reaksiyonlar gibi olumsuz durumlarda dezavantaja dönüşebilir. Enjeksiyon yolu ile ilaç uygularken ilaçlar farklı bölge veya dokulara ve farklı yöntemler kullanılarak verilir. İlaçlar kas içine, damar içine veya subkutan dokuya verilebilir.
Diğer Yollarla İlaç Uygulamaları
İlaçların Korunması/Saklanması
İlaçların korunması veya saklanmasında belirlenmiş özel yerler olmalıdır. İlaçlar hastane ortamı veya kurumlarda ayrı bir odada ve oda içinde bulunan dolaplarda saklanmalıdır. Ev ortamında ise herkesin özellikle çocukların ulaşamayacağı bir yere yerleştirilmelidir. Özel reçete ile verilen ilaçlar kilitli dolaplarda tutulmalıdır. Buzdolabı veya karanlık ortamda saklanması gereken ilaçlar uygun şekilde korunmalıdır, koruyucu kutularından çıkarılmamalıdır.
İlacın Kullanımında Doğru İlkeleri
İlaçların kullanımı sırasında oluşabilecek hataları önlemek için bazı ilkelere dikkat etmek gerekir. Bunlardan biri doğru ilacın yaşlıya verilmesidir. Etiketi yırtılmış, ismi okunmayan ilaçlar uygulanmamalıdır. Ayrıca piyasada farklı isimleri bulunan ilaçlar kullanılacaksa ilacın eşdeğer olduğunun karşılaştırması yapıldıktan sonra verilmesi gerekir. Doğru kullanılan bir ilaç yerine göre hayat kurtarıcı olabilirken, doğru kullanılmadığında tehlikeli sonuçlara yol açabilir. İlacın doğru ilkelerinden birisi doğru dozda verilmesidir. Bunun için hekimin istediği doz tam olarak verilmelidir.
Diğer bir ilke ilaçların doğru zamanda verilmesidir. İlaçların veriliş sıklığı hekimin reçetesinde belirtilmiştir. İlaçların doğru yoldan uygulanması bir diğer ilkedir. Üretilen çok çeşitli ilaç vardır ve veriliş yolları farklı farklıdır. Her ilaç oral yoldan verilemeyeceği gibi, her ilaç enjeksiyon yoluyla da verilemez.
İlaçların doğru yoldan uygulanması bir diğer ilkedir. Üretilen çok çeşitli ilaç vardır ve veriliş yolları farklı farklıdır. Her ilaç oral yoldan verilemeyeceği gibi, her ilaç enjeksiyon yoluyla da verilemez. Bunların dışında ilaçların kullanımı ile ilgili dikkat edilmesi gerekenler aşağıda verilmiştir.
Yaşlanmanın doğal sonuçlarından birisi olarak ortaya çıkan akut ve kronik hastalıklara bağlı olarak, yaşlıların ilaç kullanım oranları toplumun geneline göre artmaktadır. Yaşlılar fizyolojik sorunlar, akut ve kronik hastalıklar nedeniyle sıklıkla hastaneye başvurabilir ve birden fazla ilaç kullanması gerekebilir. Bunun yanı sıra yaşlılarda kayıt dışı hastalıklar/ sağlık sorunları sıktır. Birden fazla sorun aynı anda olabilir ve bunlara yönelik birçok ilaç kullanıyor olabilir. Bu nedenle yaşlılarda çoklu ilaç kullanım (polifarmasi) oranı yüksektir. Yaşlı bireyde akılcı ilaç kullanımına yönelik ilkeler şunlardır.
Yaşlılarda İlaç Uygulamaları ile İlgili Dikkat Edilecek Noktalar
Günümüzde yaşlı nüfusun artmasıyla birlikte kronik hastalıkların görülme sıklığı da artmıştır. Yaşlılarda kronik hastalıkların sıklığı ile yaşlılığa bağlı ortaya çıkabilecek sorunlarla ilgili olarak yaşlıların toplumdaki diğer nüfusa oranla ilaç kullanımı oranlarının fazla olduğu görülmektedir. Yaşlıların birden fazla ilacı aynı anda tüketmeleri gerekebilir. Bu nedenle yaşlılara bakım veren sağlık profesyonelleri yaşlılardaki ilaç kullanımı konusunda bilgi ve beceri sahibi olmalıdırlar.
Halk arasında çok geniş bir anlamda kullanılmakla beraber ilaç, içerisinde bir veya birkaç etkili madde içeren, hastaya uygulanabilecek şekle konmuş tedavi edici maddelere denir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre ilaç, fizyolojik sistemleri ve patolojik durumları kullanıcının yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan ya da kullanılması öngörülen bir madde/üründür.
İlaçların Vücuda Etkileri
Farmakodinami
İlaçların canlılar üzerindeki etkilerinin veya etki mekanizmalarının incelenmesidir. Başka bir deyişle, ilaçların organizmaya neler yaptığını inceler. İlacın vücutta etki gösterebilmesi için vücuda uygun yolla alınmış olması gerekir. Vücuda alınan ilacın veriliş amacına uygun olarak görülen etkiye ilacın istenen etkisi denir. Ancak ilaçların vücutta istenen etkiyi göstermeleri yanında istenmeyen etkileri de görülür. Bunlar ters (advers) etki, yan etki ve toksik etki olarak isimlendirilebilir. Toksik etki, ilacın bireyde ağır, ciddi veya ölüme yol açabilen yan etkilerine denir. İlaçların başka bir istenmeyen etkisi alerjik etkidir.
Farmakokineti
İlaçların vücuttaki emilimini, dağılımını, parçalanmasını ve atılımını ifade eder. Bir başka deyişle, organizmanın ilaca ne yaptığını inceler. İlaç vücuda uygun yoldan alındıktan sonra etkisini gösterebilmesi için emilip kan veya lenf dolaşımına katılması gerekir. İlacın alındıktan sonra kan veya lenf dolaşımına geçmesine ilacın emilimi denir. Özellikle ağız yolundan alınan ilaçların sindirim kanalından kan dolaşımına geçmesi ile emilim gerçekleşmektedir. İlacın emiliminden sonra kan dolaşımı ile hedef organ veya dokuya ulaşması gerekmektedir ve buna ilacın dağılımı denir.
İlaçların İsimlendirilmesi/Adlandırılması
İlaçlar 3 şekilde isimlendirilir.
Ticari isim: İlacı üreten firmanın ürettiği ilaca verdiği özel isimdir. Üretici firma tarafından hazırlanan özel ilaç kutularının üzerinde genellikle en büyük puntolarda yazılı olarak yer alır.
Kimyasal isim: İlacın içerdiği kimyasal maddeyi gösteren isimdir. Çoğunlukla ticari ismin hemen altında daha küçük puntolarla yer alır.
Genel isim: İlaçların kullanım alanını gösteren genel isimdir. İlaçlar arasında aynı standardı sağlamak için ulusal ve uluslararası kabul edilmiş isimlerdir (Dökmeci, 2007). Örneğin ağrı kesici ilaçlar analjezik genel adıyla ifade edilir.
İlaçlar vücuda kolay alınabilmesi için değişik şekil/forma getirilerek üretilmişlerdir. Bu ilaç şekilleri 3 grupta incelenir.
Sıvı İlaç Şekilleri
Yarı Katı İlaç Şekilleri
Katı İlaç Şekilleri
Diğer İlaç Şekilleri
İlaçların vücutta istenen etkiyi oluşturabilmeleri için beklenen hedef yapıda yeterli konsantrasyonda bulunması gerekir. İlaç, bu konsantrasyonu sağlayacak yolla vücuda verilmelidir. İlacın vücuda alınması ve etkili olmasını sağlamak için birçok farklı ilaç uygulama yolu bulunmaktadır. İlaçlar ancak doğru yoldan uygulandığında istenen etkiyi gösterirler. Enteral yol ve parenteral yol olmak üzere ilaçlar genel olarak iki ana yoldan vücuda alınırlar.
Enteral Yol
Enteral yol ilacın sindirim kanalı içine verilmesini ifade eder. İlaçların sindirim kanalından emilimi hiçbir zaman %100 emilim olarak kabul edilmez. İlaçlar sindirim kanalı içinde birçok faktörden etkilenebilir. Bu faktörler ilaçlardan kaynaklanabileceği gibi sindirim kanalından da kaynaklanabilir. Sıvı hâldeki ilaçlar katı hâldekilere göre daha kolay ve hızlı emilirler. Enteral yolla uygulanan ilaç uygulama yolları şunlardır:
Parenteral Yol
Enteral yolla uygulanamayan, sindirim kanalında emilemeyen ya da emilimi bozulan ilaçların ve çabuk etki göstermesi istenen ilaçların uygulandığı yoldur. Parenteral enteral yol dışında kalan anlamına gelir. Parenteral yolla uygulanan ilaçlar enjeksiyon yolu ile vücuda verilir. İlacın enjeksiyon yolu ile verilmesinde bilinmesi ve dikkat edilmesi gereken pek çok bilgi vardır. İlaçlar enjeksiyon yolu ile verilirken çabuk etkisini göstermesi ilaçtan istenen etkiyi görmek adına bir avantaj iken yanlış/hatalı ilaç uygulamaları ya da alerjik reaksiyonlar gibi olumsuz durumlarda dezavantaja dönüşebilir. Enjeksiyon yolu ile ilaç uygularken ilaçlar farklı bölge veya dokulara ve farklı yöntemler kullanılarak verilir. İlaçlar kas içine, damar içine veya subkutan dokuya verilebilir.
Diğer Yollarla İlaç Uygulamaları
İlaçların Korunması/Saklanması
İlaçların korunması veya saklanmasında belirlenmiş özel yerler olmalıdır. İlaçlar hastane ortamı veya kurumlarda ayrı bir odada ve oda içinde bulunan dolaplarda saklanmalıdır. Ev ortamında ise herkesin özellikle çocukların ulaşamayacağı bir yere yerleştirilmelidir. Özel reçete ile verilen ilaçlar kilitli dolaplarda tutulmalıdır. Buzdolabı veya karanlık ortamda saklanması gereken ilaçlar uygun şekilde korunmalıdır, koruyucu kutularından çıkarılmamalıdır.
İlacın Kullanımında Doğru İlkeleri
İlaçların kullanımı sırasında oluşabilecek hataları önlemek için bazı ilkelere dikkat etmek gerekir. Bunlardan biri doğru ilacın yaşlıya verilmesidir. Etiketi yırtılmış, ismi okunmayan ilaçlar uygulanmamalıdır. Ayrıca piyasada farklı isimleri bulunan ilaçlar kullanılacaksa ilacın eşdeğer olduğunun karşılaştırması yapıldıktan sonra verilmesi gerekir. Doğru kullanılan bir ilaç yerine göre hayat kurtarıcı olabilirken, doğru kullanılmadığında tehlikeli sonuçlara yol açabilir. İlacın doğru ilkelerinden birisi doğru dozda verilmesidir. Bunun için hekimin istediği doz tam olarak verilmelidir.
Diğer bir ilke ilaçların doğru zamanda verilmesidir. İlaçların veriliş sıklığı hekimin reçetesinde belirtilmiştir. İlaçların doğru yoldan uygulanması bir diğer ilkedir. Üretilen çok çeşitli ilaç vardır ve veriliş yolları farklı farklıdır. Her ilaç oral yoldan verilemeyeceği gibi, her ilaç enjeksiyon yoluyla da verilemez.
İlaçların doğru yoldan uygulanması bir diğer ilkedir. Üretilen çok çeşitli ilaç vardır ve veriliş yolları farklı farklıdır. Her ilaç oral yoldan verilemeyeceği gibi, her ilaç enjeksiyon yoluyla da verilemez. Bunların dışında ilaçların kullanımı ile ilgili dikkat edilmesi gerekenler aşağıda verilmiştir.
Yaşlanmanın doğal sonuçlarından birisi olarak ortaya çıkan akut ve kronik hastalıklara bağlı olarak, yaşlıların ilaç kullanım oranları toplumun geneline göre artmaktadır. Yaşlılar fizyolojik sorunlar, akut ve kronik hastalıklar nedeniyle sıklıkla hastaneye başvurabilir ve birden fazla ilaç kullanması gerekebilir. Bunun yanı sıra yaşlılarda kayıt dışı hastalıklar/ sağlık sorunları sıktır. Birden fazla sorun aynı anda olabilir ve bunlara yönelik birçok ilaç kullanıyor olabilir. Bu nedenle yaşlılarda çoklu ilaç kullanım (polifarmasi) oranı yüksektir. Yaşlı bireyde akılcı ilaç kullanımına yönelik ilkeler şunlardır.
Yaşlılarda İlaç Uygulamaları ile İlgili Dikkat Edilecek Noktalar