Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Yaşlılarda Davranış Sorunları Ve Uyum Dersi 5. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Yaşamın son dönemi olan yaşlılıkta meydana gelen önemli değişimler ve kayıplar kalıcı izler bırakabilir. Yaşantıyı değiştiren birçok unsurla karşılaşılabilir ve bu değişimlere kolaylıkla uyum göstermek için eskisine göre yeterince hareket alanı yoktur. Bundan dolayı yaşlılıkta meydana gelen kayıp ve yas gibi durumlarda yaşlılarla çalışanlar olarak neler yapılabileceği daha fazla önem kazanır. Bu bölümde yaşlılıkta meydana gelen kayıpların yaşlının yaşama psikolojik olarak uyumunda nasıl bir rolü olduğu, yaşlının yaşam koşulları, kayıp ve yasın çeşitli özellikleri ve riskli ve koruyucu faktörleri açısından ele alınmıştır.
Yasla ilgili başlıca kavramlar sürdürülen bağlar ve ritüellerdir. Sürdürülen bağlar kavramı; kayıp yaşayan bireyin, ölen yakınıyla bağlarının aslında kopmadığını, kayıptan sonra da devam ettiğini ifade eder. Birey yas süreci içinde ilerledikçe birlikte tüm anıların ve aradaki bağın niteliğinin şekli değişmeye başlar. Yeni bir anlam oluşturulur. Hayata dair yeni oluşturulan anlam dünyasının içinde merhumdan kalanların izi de yer eder. Böyle bir dönüşüm gerekli ve sağlıklıdır. Bu bağlamda sürdürülen bağlar, kayıp yaşayan kişinin kayıpla ilgili yas sürecinde ilerlemesini sağlar ve bu açıdan işlevseldir. Yas süreci ile ilgili bir başka önemli kavram ise; yas ritüelleridir. Yas ritüelleri kavramı, kayıp yaşayan kişinin yas sürecinde gerçekleştirdiği ya da katıldığı, merhumu anmak adına yapılan kişisel, sosyal ya da dinî aktiviteleri ifade eden bir kavramdır.
Yasın türleri; normal yas, karmaşık yas, travmatik yas, beklenen yas, bilinmeyen (gizli) yas ve gecikmiş yas olarak sıralanmaktadır.
İçinde bulunulan gelişimsel dönemin fiziksel, psikolojik ve sosyo-duygusal özellikleri, bireylerin davranışlarında ve kişilik özelliklerini açıklamakta önemli bir güce sahiptir. Bu bağlamda yaşlılık dönemi kısıtlanan fiziksel aktivite, azalan sosyal ilişkiler gibi gelişim dönemi özellikleri bireylerin yasla başa çıkma becerilerini de doğrudan etkileme potansiyeline sahiptir. Yas kayba yönelik gösterilen doğal ve evrensel bir tepki olmakla birlikte, yaşlılık döneminde meydana gelen kayıplar sonrasında yaşanan yasın gelişim dönemi özellikleri nedeniyle farklılaşabildiği tartışılmaktadır. Yaşlı bireylerin yas sürecinde daha fazla yalnızlık hissedebildikleri, daha saldırgan veya tam tersine daha içedönük bir yas süreci yaşayabilecekleri vurgulanmaktadır.
Kübler-Ross’un beş aşamalı yas modeli, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreci beş asamaya ayırır ve bu aşamaların özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr (reddetme), öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenmedir. Kübler-Ross’un sunduğu model yalnızca bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesine yönelik bir açıklama getirmez. Daha önce de belirtildiği gibi yas sadece ölüm sonrası yaşanan bir durum değildir. Yaşlılık döneminde huzurevine, yaslı bakımevine taşınan bir kişinin yaşantısında da yas sürecinin izlerine rastlanması mümkündür.
Worden tarafından geliştirilen modelde ise; aşamalardan çok, kayba uğrayan kişi tarafından tamamlanması gereken temel ödevleri tanımlanmaktadır. Worden bu modelde bir yakının kaybı sonrası yaşama uyum sürecinde dört farklı ödevden/görevden söz eder. Bunlar:
Yas yaşantısının yukarıda sayılan türlerinin bazı koruyucu ve risk faktörleri ile birlikte oluştuğu söylenebilir. Bu nedenle yasın normal ya da normalden farklı olarak yaşanmasında hangi koruyucu ve risk faktörlerinin etkili olduğu bilinmelidir. Yas yaşantısını açıklayan bilim insanları bu konuda farklı fikirler ortaya atmışlardır. Genel anlamda görülen bazı ortak etkenlerin ifade edildiğidir. Örneğin, Raphael, Minkov ve Dobson bazı kişisel ve sosyal etkenlerden söz eder. Bunlar kaybedilen kişi ile sahip olunan ilişkinin doğası, travma, önemli yasam olayları ve kayıp ile ilgili kişisel bas etme tarzı, geçmişte yaşanan kayıplar ve son olarak da kişinin sosyal destek ağı olarak belirtilmektedir. Bu etkenlere ek olarak cinsiyet, kayıptan bu yana geçen zaman ve ölüm seklinin de yas yaşantısının nasıl yaşanacağını belirleyici faktörlerden olduğu bazı araştırmacılar tarafından ifade edilmiştir.
Birincil düzeyde kaybı yaşayanın kendisini etkilemekle birlikte, birçok farklı kayıp yaşantısının varlığı ile yaşlı bakım hizmeti sağlanan bakımevi gibi bir ortamda çalışanlar için de bu yaşantıdan etkilendikleri durumlar ortaya çıkabilir. Bu nedenle bakım elemanlarının dikkat etmeleri gereken hususlar şöyle özetlenebilir:
Yaşlılık doğası gereği kayıpların daha sık yaşandığı bir evredir. Kayıp; eş, dost, akraba gibi sevilen ve kişinin hayatında önemli yer tutan birinin ölümü anlamına gelebileceği gibi ayrılık, boşanma, terk edilme, yaşam alanındaki zorunlu değişimler, yaslılarda gözlemlenebilecek kalıcı hastalıklarla meydana gelen kalıcı işlev bozuklukları vb. uyum süreci ve çabasını gerektiren kalıcı değişim anlamına da gelebilmektedir. Yasın bireyin hayatında yarattığı ciddi değişimler ve zorlular söz konusudur. Yaşlılıkta yaşanan yasla ilişkili olarak yaşlı bakımı verecek uzmanların yasın doğasını iyi bilmeleri, yasla ilgili kuramsal açıklamalara hakim olmaları ve yasla ilgili koruyucu ve riskli faktörleri açıklayabilmeleri gerekmektedir.
Yaşamın son dönemi olan yaşlılıkta meydana gelen önemli değişimler ve kayıplar kalıcı izler bırakabilir. Yaşantıyı değiştiren birçok unsurla karşılaşılabilir ve bu değişimlere kolaylıkla uyum göstermek için eskisine göre yeterince hareket alanı yoktur. Bundan dolayı yaşlılıkta meydana gelen kayıp ve yas gibi durumlarda yaşlılarla çalışanlar olarak neler yapılabileceği daha fazla önem kazanır. Bu bölümde yaşlılıkta meydana gelen kayıpların yaşlının yaşama psikolojik olarak uyumunda nasıl bir rolü olduğu, yaşlının yaşam koşulları, kayıp ve yasın çeşitli özellikleri ve riskli ve koruyucu faktörleri açısından ele alınmıştır.
Yasla ilgili başlıca kavramlar sürdürülen bağlar ve ritüellerdir. Sürdürülen bağlar kavramı; kayıp yaşayan bireyin, ölen yakınıyla bağlarının aslında kopmadığını, kayıptan sonra da devam ettiğini ifade eder. Birey yas süreci içinde ilerledikçe birlikte tüm anıların ve aradaki bağın niteliğinin şekli değişmeye başlar. Yeni bir anlam oluşturulur. Hayata dair yeni oluşturulan anlam dünyasının içinde merhumdan kalanların izi de yer eder. Böyle bir dönüşüm gerekli ve sağlıklıdır. Bu bağlamda sürdürülen bağlar, kayıp yaşayan kişinin kayıpla ilgili yas sürecinde ilerlemesini sağlar ve bu açıdan işlevseldir. Yas süreci ile ilgili bir başka önemli kavram ise; yas ritüelleridir. Yas ritüelleri kavramı, kayıp yaşayan kişinin yas sürecinde gerçekleştirdiği ya da katıldığı, merhumu anmak adına yapılan kişisel, sosyal ya da dinî aktiviteleri ifade eden bir kavramdır.
Yasın türleri; normal yas, karmaşık yas, travmatik yas, beklenen yas, bilinmeyen (gizli) yas ve gecikmiş yas olarak sıralanmaktadır.
İçinde bulunulan gelişimsel dönemin fiziksel, psikolojik ve sosyo-duygusal özellikleri, bireylerin davranışlarında ve kişilik özelliklerini açıklamakta önemli bir güce sahiptir. Bu bağlamda yaşlılık dönemi kısıtlanan fiziksel aktivite, azalan sosyal ilişkiler gibi gelişim dönemi özellikleri bireylerin yasla başa çıkma becerilerini de doğrudan etkileme potansiyeline sahiptir. Yas kayba yönelik gösterilen doğal ve evrensel bir tepki olmakla birlikte, yaşlılık döneminde meydana gelen kayıplar sonrasında yaşanan yasın gelişim dönemi özellikleri nedeniyle farklılaşabildiği tartışılmaktadır. Yaşlı bireylerin yas sürecinde daha fazla yalnızlık hissedebildikleri, daha saldırgan veya tam tersine daha içedönük bir yas süreci yaşayabilecekleri vurgulanmaktadır.
Kübler-Ross’un beş aşamalı yas modeli, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreci beş asamaya ayırır ve bu aşamaların özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr (reddetme), öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenmedir. Kübler-Ross’un sunduğu model yalnızca bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesine yönelik bir açıklama getirmez. Daha önce de belirtildiği gibi yas sadece ölüm sonrası yaşanan bir durum değildir. Yaşlılık döneminde huzurevine, yaslı bakımevine taşınan bir kişinin yaşantısında da yas sürecinin izlerine rastlanması mümkündür.
Worden tarafından geliştirilen modelde ise; aşamalardan çok, kayba uğrayan kişi tarafından tamamlanması gereken temel ödevleri tanımlanmaktadır. Worden bu modelde bir yakının kaybı sonrası yaşama uyum sürecinde dört farklı ödevden/görevden söz eder. Bunlar:
Yas yaşantısının yukarıda sayılan türlerinin bazı koruyucu ve risk faktörleri ile birlikte oluştuğu söylenebilir. Bu nedenle yasın normal ya da normalden farklı olarak yaşanmasında hangi koruyucu ve risk faktörlerinin etkili olduğu bilinmelidir. Yas yaşantısını açıklayan bilim insanları bu konuda farklı fikirler ortaya atmışlardır. Genel anlamda görülen bazı ortak etkenlerin ifade edildiğidir. Örneğin, Raphael, Minkov ve Dobson bazı kişisel ve sosyal etkenlerden söz eder. Bunlar kaybedilen kişi ile sahip olunan ilişkinin doğası, travma, önemli yasam olayları ve kayıp ile ilgili kişisel bas etme tarzı, geçmişte yaşanan kayıplar ve son olarak da kişinin sosyal destek ağı olarak belirtilmektedir. Bu etkenlere ek olarak cinsiyet, kayıptan bu yana geçen zaman ve ölüm seklinin de yas yaşantısının nasıl yaşanacağını belirleyici faktörlerden olduğu bazı araştırmacılar tarafından ifade edilmiştir.
Birincil düzeyde kaybı yaşayanın kendisini etkilemekle birlikte, birçok farklı kayıp yaşantısının varlığı ile yaşlı bakım hizmeti sağlanan bakımevi gibi bir ortamda çalışanlar için de bu yaşantıdan etkilendikleri durumlar ortaya çıkabilir. Bu nedenle bakım elemanlarının dikkat etmeleri gereken hususlar şöyle özetlenebilir:
Yaşlılık doğası gereği kayıpların daha sık yaşandığı bir evredir. Kayıp; eş, dost, akraba gibi sevilen ve kişinin hayatında önemli yer tutan birinin ölümü anlamına gelebileceği gibi ayrılık, boşanma, terk edilme, yaşam alanındaki zorunlu değişimler, yaslılarda gözlemlenebilecek kalıcı hastalıklarla meydana gelen kalıcı işlev bozuklukları vb. uyum süreci ve çabasını gerektiren kalıcı değişim anlamına da gelebilmektedir. Yasın bireyin hayatında yarattığı ciddi değişimler ve zorlular söz konusudur. Yaşlılıkta yaşanan yasla ilişkili olarak yaşlı bakımı verecek uzmanların yasın doğasını iyi bilmeleri, yasla ilgili kuramsal açıklamalara hakim olmaları ve yasla ilgili koruyucu ve riskli faktörleri açıklayabilmeleri gerekmektedir.