28 Haziran 1969 yılında, ABD’nin New York şehrinin Greenwich Village mahallesinde bulunan ve eşcinsellerin sıkça gittiği popüler mekânlardan biri olan Stonewall Inn adındaki bara yapılan polis baskınından sonra eşcinseller, ilk kez kendilerini saklamayarak beş gün süren bir dizi gösteri ve protesto eylemi başlatmışlardır. Polislerin baskın düzenleme nedeni barın alkol ruhsatı olmaması olarak gösterilse de bu baskınlarda LGBTİ+’lara yönelik şiddet, taciz ve gözaltılar protestoların tetikleyicisi olmuştur. Gösteriler ABD tarihinde eşcinseller ve cinsel azınlıkların uğradığı baskıya karşı başlatılan ilk açık direniş olmuş, eşcinsel hakları için mücadelenin sembolü haline gelmiştir. Bu olay ABD başta olmak üzere tüm dünyadaki eşcinsel hakları hareketini tetiklemiştir. Stonewall Inn, olaylardan kısa bir süre sonra kapanmıştır. 2007 yılında restore edilerek yeniden hizmete giren bara 2016 yılında dönemin ABD Başkanı Barack Obama tarafından ulusal anıt statüsü verilmiştir.
1969’daki bu olaydan bir yıl sonra, 28 Haziran 1970’te; Los Angeles, New York ve Chicago’da düzenlenen Stonewall Ayaklanması’nı anma etkinlikleri kapsamında “ilk onur yürüyüşleri” düzenlenmiş, yürüyüşler zaman içinde başka şehir ve ülkelere yayılmış ve Onur Yürüyüşü bir gelenek haline gelmiştir. O günden itibaren LGBTİ+ bireylere yönelik baskı, şiddet ve ayrımcılığa dikkat çekmek için tüm dünyada düzenlenen Onur Yürüyüşleri Türkiye’de ilk kez İstanbul’da 2003 yılında gerçekleştirilmiştir.
Türkiye’deki ilk sokak eylemi 2003 yılından çok önce gerçekleşmiştir: Beyoğlu Emniyet Müdürlüğü’nün kendilerine uyguladığı sistematik şiddet ve baskıya kamuoyunun dikkatini çekmek için trans kadınların 1987’de gerçekleştirdiği açlık grevi. Eşcinsellerin örgütlenmeye başladığı bu dönemde Onur Yürüyüşü’nü de içeren “Cinsel Özgürlük Etkinlikleri” 1993’te planlanmış ancak yürüyüş valilik yasağı ve polis müdahalesi nedeniyle gerçekleştirilememiştir. Aralarında milletvekillerinin ve yurt dışından gelenlerin olduğu bir grup gözaltına alınmış, 27 kişi sınır dışı edilmiştir. Lambdaistanbul bu etkinlik çalışmaları sırasında kurulmuş, örgütlenme faaliyetlerine ve basına kapalı da olsa Onur Haftası’nda etkinlikler düzenlemeye devam etmiştir. 1993 yılında engellenen yürüyüş, 10 yıl sonra, 2003 yılında İstanbul’da gerçekleştirilebilmiştir. 40 kişinin katıldığı 2003 yılındaki ilk yürüyüş, 2008 yılında Lambdaistanbul LGBTİ Dayanışma Derneği’ne açılan kapatma davası nedeniyle iki binden fazla kişinin katıldığı bir yürüyüşle devam etmiştir. Yürüyüşe LGBTİ+’lar, aileleri, yakınları, arkadaşları ve LGBTİ+ haklarını destekleyen sanatçılar, siyasetçiler, dernekler de katılmıştır.
2010 yılında İstanbul’da Onur kutlamalarının kapsamı genişletilerek “Devletin Trans bireylere uyguladığı ayrımcılığa ve insan hakları ihlallerine dikkat çekmek ve sorunları bir de biz öznelerden dinlemenizi istememizdir” çağrısı ile transların yaşadıkları sorunlara dikkat çekmek için LGBTİ+ Onur Haftası’ndan önce Trans Onur Haftası kutlamaları ve Trans Onur Yürüyüşü yapılmaya başlamıştır. 2011 yılında ODTÜ’lü öğrenciler üniversite yönetiminin LGBT Topluluğu kurma başvurularını reddetmesi üzerine kampüste Onur Yürüyüşü düzenlemeye başlamışlardır.
Onur Yürüyüşleri açısından Türkiye’de önemli bir kırılma noktası 2013 Gezi Parkı Direnişi döneminde yaşanmıştır. Türkiye’nin birçok şehrinde LGBTİ+’ların açık kimlikleri ve gökkuşağı bayraklarıyla Gezi direnişine katılmaları toplumsal görünürlükleri bakımından büyük dikkat çekmiştir. O dönemde İstanbul’da yüz bine yakın kişinin katıldığı, o zamana kadarki en geniş katılımlı LGBTİ+ Onur Yürüyüşü gerçekleşmiştir. Sokaklara taşan kalabalık ve Twitter’da gün boyu trending topic olan #direnayol, LGBTİ+ mücadelesinin artık dernek çevreleriyle sınırlı kalmadığının, toplumsallaştığının ve birçok çevre tarafından desteklenmeye başladığının göstergesidir. 28 Haziran 2015’teki 13. yürüyüş ise Ramazan ayına denk gelmesi nedeniyle İstanbul Valiliği tarafından engellenmek istenince polis İstiklal Caddesi’ne girişi yasaklayarak kutlamalara katılanlara karşı tazyikli su, biber gazı ve plastik mermi kullanmıştır. Yürüyüşe katılan CHP İstanbul Milletvekili Mahmut Tanal ve HDP İstanbul Milletvekili Filiz Kerestecioğlu da barışçıl gösterilerin engellenmesine karşı yaptıkları açıklamalarla tepkilerini dile getirmişlerdir.
26 Haziran 2016’da düzenlenmesi planlanan 14. Onur Yürüyüşü’ne yine İstanbul Valiliği izin vermemiş, bir hafta önceki Trans Onur Yürüyüşü’ne de polis müdahale etmiştir. Bu nedenle İstiklal Caddesi’nin birçok sokağında ve İstanbul’un başka ilçelerinde lokal Onur Haftası kutlamaları gerçekleştirilmiştir.
Kasım 2017’de Ankara Valiliği tarafından “toplumsal duyarlılıklar, kamu güvenliği, genel sağlık ve ahlakın korunması” gerekçe gösterilerek Ankara’da LGBTİ etkinlikleri süresiz yasaklamıştır. Sonraki yıllarda, başka şehirlerdeki LGBTİ etkinlikleri ve Onur Yürüyüşleri yasaklanmaya devam etmiştir. Türkiye’de LGBTİ+ dernek ve oluşumları bütün bu yasaklara rağmen etkinlik ve yürüyüşlerine devam ediyor ve bu yasaklara karşı hukuk mücadelesini sürdürüyorlar. 2017 yılında İstanbul LGBTİ+ Onur Yürüyüşü’nde gözaltına alınan ve polis şiddetine maruz bırakılan Aslı Yasemin açtığı tazminat davasını, Kaos GL Derneği Ankara’daki Onur Yürüyüşlerine getirilen süresiz yasaklarla ilgili verdiği hukuk mücadelesini kazanmıştır.
2018’de Onur Yürüyüşü için 16. kez bir araya gelenler yine polis engeliyle karşılaşmıştır. Yapılan müzakereler sonrasında bir grubun Mis Sokak’ta açıklama yapmasına izin verilmesine rağmen grup dağılırken yine polis müdahalesi yaşanmış, böylece diğer illerde planlanan yürüyüşler de yasaklanmıştır.
2019 yılında OHAL’in kaldırılmış olmasına rağmen İstiklal Caddesi ve Bakırköy Meydanı hatta Türkiye’deki tüm caddeler ve meydanlar Onur Yürüyüşü’ne kapatılmıştır. Yine de ‘Her Yürüyüşümüz Onur Yürüyüşü’ mesajıyla kalabalıklar seslerini duyurmaya devam etmektedir.
2020 yılında ise Covid-19 salgını nedeniyle dünyanın her yerinde toplu organizasyonlar iptal edilirken tarihte ilk defa çevrimiçi Global Onur Haftası etkiliğinin yapılmasına karar verilmiştir. 27 Haziran olarak belirlenen etkinlik tarihinde dünyanın her yerinden insanlar canlı yayınlanacak etkinliğe evlerinden katılma şansı bulmuşlardır. 2020 yılı 28. İstanbul LGBTİ+ Onur Haftası ise 22-28 Haziran’da “Ben Neredeyim” teması ile çevrimiçi kutlanmıştır. “Atanmış Aile Evlerine Sığanlar, Sığınanlar, Sığamayanlar” atölyesi, “HIV’e Dair Güncel Yaklaşımlar Paneli”, güvenli alan üzerine “Nerede Güvendeyiz?” atölyesi, drag kültürünün ele alındığı “Drag Queen” atölyesi gibi etkinlikler yapılmıştır.
Onur Yürüyüşü’yle bütünleşen gökkuşağı bayrağı, 1978 yılında, Amerikalı sanatçı ve insan hakları aktivisti Gilbert Baker tarafından tasarlanmıştır. Baker’a göre bayrağın her bir rengi LGBTİ+ hareketinin bir özelliğini temsil etmektedir. Kırmızı hayatı, turuncu şifayı, sarı güneşi, yeşil doğayı, mavi huzuru ve mor ruhu. Baker’dan bayrağı tasarlamasını isteyen ise ABD’de cinsel yönelimini saklamadan belediye meclisine girmeyi başaran ilk eşcinsel siyasetçi Harvey Milk’tir.
Kaynak
Yeşim Başaran (2021) “Onur Yürüyüşü”, Feminist Bellek, https://feministbellek.org/onur-yuruyusu/ , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Gözde Bedeloğlu (2011) “Stonewall’dan Bugüne”, Kaos GL, https://web.archive.org/web/20160304234948/http://kaosgl.com/sayfa.php?id=9062 , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Bianet, (2020) “Her yürüyüşümüz onur yürüyüşü”, https://m.bianet.org/bianet/toplumsal-cinsiyet/226560-her-yuruyusumuz-onur-yuruyusu , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Kaos GL (2010) “Türkiye’de ilk kez bir Trans-Onur Haftası düzenleniyor”, https://kaosgl.org/haber/ilk-trans-onur-yuruyusu-yarin , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Euronews (2020) https://tr.euronews.com/2020/04/13/lgbti-dernekleri-koronavirus-nedeniyle-tarihin-ilk-cevrimici-onur-haftasina-hazirlaniyor , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Bianet (2021) “5 Soru 5 Yanıt: Onur Yürüyüşü nasıl başladı?”, https://bianet.org/bianet/toplumsal-cinsiyet/245760-5-soru-5-yanit-onur-yuruyusu-nasil-basladi , [Erişim Tarihi, Haziran 2021].
Yazar
Demet Sayınta