İşin süresi, yapım işlerinde sözleşmenin esaslı unsurlarından biridir. Bu nedenledir ki 4734 sayılı Kamu İhale Kanunun 27. maddesinde idari şartnamede yer alması zorunlu hususlar arasında “ İhale konusu işin başlama ve bitirme tarihi” de sayılmış bulunmaktadır. Yine 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunun 7. maddesinde, düzenlenecek sözleşmelerde bulunması zorunlu hususlar arasında “sözleşmenin bedeli, türü ve süresi” ne yer verilmiştir. Bu çerçevede Yapım işleri Tip Sözleşmesinin 9. maddesine işin, işyeri teslim tarihinden itibaren kaç gün içinde tamamlanarak geçici kabule hazır hale getirilmesi gerektiğine dair hüküm koyulması gerekmektedir. İşin sözleşmede belirlenen zamanda tamamlanıp geçici kabule hazır hale getirilmemesi durumunda ise gecikilen her gün için sözleşmesinde öngörülen günlük gecikme cezasının uygulanması gerekmektedir.
Aslolan işin sözleşmesinde öngörülen zamanda bitirilmesi yada sözleşmede belirlenen zamanda bitirilmemesi durumunda gecikilen her gün için sözleşmede öngörülen günlük gecikme cezasının uygulanmasıdır. Ancak bazı durumlarda işin sözleşmede öngörülen tarihte bitirilmemesi durumunda yükleniciye gecikme cezasının uygulanmaması gerekmektedir. Söz konusu durumlar mücbir sebep halleri ve idareden kaynaklı nedenlerle süre uzatım verilmesi gereken durumlardır.
4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunun 10. maddesinde mücbir sebep sayılan haller ve bu hallerin mücbir sebep olarak kabul edilebilmesi için gerekli şartlar, aynı Kanunun 23. maddesinde ise mücbir sebeplerden dolayı sözleşmenin feshi düzenlenmiş bulunmaktadır. Ayrıca Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 29. maddesinde de bu hususa ilişkin düzenlemeler yapılmıştır.
4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununda mücbir sebebin açık bir tanımı yapılmış değildir. Kelime anlamı olarak mücbir sebep, herhangi bir kimse tarafından alınacak önlemlere karşı, önüne geçilmesi olanaksız, borcun yerine getirilmesine engel, borçlunun iradesi dışında beklenmedik olaylar şeklinde tanımlanabilir. [1] Mücbir sebep halleri 4735 sayılı Kanunun 10. maddesi ile Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 29. maddesinde sayılmış bulunmaktadır. Söz konusu durumların gerçekleşmesi durumunda idarelerce süre uzatım kararı verilebilecek yada 4735 sayılı Kanunun 23. maddesi gereği sözleşme feshedilebilecektir. Bu gerekçeyle sözleşmenin feshedilmesi halinde, hesabın genel hükümlere göre tasfiye edilerek, kesin teminat ve varsa ek kesin teminatların iade edilmesi gerekmektedir.
Sözleşme konusu edimin ifasının mücbir sebepler nedeniyle tamamen imkânsız olduğu veya geçici imkânsızlık hâlinde ifanın gecikilerek yapılması idare açısından fayda sağlamayacak olduğu durumlarda sözleşmenin feshedilmesi yoluna gidilmelidir. [2]
Mücbir sebep hallerine dayanılarak süre uzatım karar verilebilecek haller 4735 sayılı Kanunun 10. maddesi ile Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 29. maddesinde tek tek sayılmış olup, 4735 sayılı Kanunun 10. maddesinin (e) bendi ile de Kamu İhale Kurumuna 4735 sayılı Kanunda sayılanlar dışındaki halleri de mücbir sebep olarak belirleyebilme yetkisi tanınmıştır.
Mücbir sebepler nedeniyle süre uzatımı verilebilecek haller şunlardır:
Bu nedene dayalı olarak süre uzatım kararı verilebilmesi için 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısiyle Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun hükümlerinin dikkate alınması gerekmektedir. Söz konusu Kanunun 1. maddesinde deprem (yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetler doğal afet olarak kabul edilmiştir.
Maddede yer alan “benzeri afetler” ifadesinden anlaşılacağı üzere doğal afetler maddede sayılanlarla sınırlı değildir.
Bu nedene dayalı olarak süre uzatım kararı verilebilmesi için 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanun hükümlerinin dikkate alınması gerekmektedir.
Söz konusu Kanunun 58. maddesinde grev, işçilerin, topluca çalışmamak suretiyle işyerinde faaliyeti durdurmak veya işin niteliğine göre önemli ölçüde aksatmak amacıyla, aralarında anlaşarak veya bir kuruluşun aynı amaçla topluca çalışmamaları için verdiği karara uyarak işi bırakmaları şeklinde tanımlanmış bulunmaktadır.
Yine aynı maddede kanuni grev ise, toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması hâlinde, işçilerin ekonomik ve sosyal durumları ile çalışma şartlarını korumak veya geliştirmek amacıyla, bu Kanun hükümlerine uygun olarak yapılan grev şeklinde tanımlanmıştır.
Maddede kanuni grev için aranan şartlar gerçekleşmeden yapılan grevin kanun dışı olduğu ayrıca belirtilmiştir.
Bu nedene dayalı olarak süre uzatım kararı verilebilmesi için 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu kapsamına giren genel salgın hastalık durumu oluşmalıdır.
Bu nedene dayalı olarak süre uzatım kararı verilebilmesi için 2941 sayılı Seferberlik ve Savaş hâli Kanun hükümlerinin dikkate alınması gerekmektedir.
Söz konusu Kanun gereği Seferberlik, Devletin tüm güç ve kaynaklarının, başta askeri güç olmak üzere, savaşın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde hazırlanması, toplanması, tertiplenmesi ve kullanılmasına ilişkin bütün faaliyetlerin uygulandığı; hak ve hürriyetlerin kanunlarla kısmen veya tamamen sınırlandırıldığı haldir.
Bu durum genel seferberlik ve kısmi seferberlik olarak ayrılır. Genel Seferberlik, Ülkenin tümüne yönelik bir tehdidin karşılanması, mevcut bütün güç ve kaynakların kullanılabilmesi için ülkenin bütününde uygulanan seferberlik olup; Kısmi Seferberlik, Ülkenin bir veya birden fazla bölgesinde uygulanan ve bütün güç ve kaynakların kullanılmasını gerektirmeyen seferberliktir.
Yukarda sayılan mücbir sebep halleri dışında 4735 sayılı Kanunun 10. maddesinin ( e) bendiyle Kamu İhale Kurumuna, (a), (b), (c), (d) bentlerinde belirtilenlere benzer halleri mücbir sebep olarak belirleme konusunda yetki verilmiştir.
Yukarda sayılan dört durumda Kamu İhale Kurumuna herhangi bir başvuruda bulunulmaya gerek yoktur. Bu çerçevede 4735 sayılı Kanunda düzenlenen haliyle mücbir sebepler, yüklenicinin sözleşme konusu işi sözleşmede belirtilen şartlarda yapmasını engelleyen durumlardır. Maddede sayılan hallerin taahhüdün ifasını engellemesi durumunda yüklenici tarafından süresi içersinde idareye mücbir sebep başvurusunda bulunulması gerekmektedir. Yüklenicinin talebinin mevzuat çerçevesinde sonuçlandırılması hususundaki yetki ve sorumluluk idarededir. Anılan Kanun maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen şartların varlığı durumunda, idarece yapılan değerlendirme sonucunda mücbir sebep nedeniyle süre uzatımı verilmesi veya sözleşmenin feshi yönünde karar alınabilecektir. Örneğin süre uzatımına ilişkin başvurularda, yüklenicinin mücbir sebebin meydana geldiği tarihi izleyen 20 gün içinde idareye başvurması, mücbir sebep oluşturan olayları belgelemesi ve idare tarafından, meydana gelen olayın iş üzerinde gecikmeye tesiri olup olmadığı ve bu gecikmenin yüklenici kusurundan kaynaklanıp kaynaklanmadığının incelenmesi ve buna göre karar verilmesi gerekmektedir
4735 sayılı Kanunun 10. maddesinin ( e ) bendi kapsamında mücbir sebep hali belirlenebilmesi için Kamu İhale Kurumuna başvuru şarttır. Dolayısıyla idarelerin kendi başlarına mücbir sebep hali belirlemeleri mümkün değildir.
Kuruma yapılacak başvurulara ilişkin yöntem konusunda Kamu İhale Genel Tebliğinin 23. maddesinde açıklamalar yapılmıştır.
Buna göre;
Yükleniciler tarafından idareye yapılan başvurularda (a), (b), (c), (d) bentlerinde belirtilen hallerin dışında bir sebebin söz konusu olması ve maddede sayılan diğer şartların bulunması durumunda, konunun (e) bendi kapsamında mücbir sebep olarak belirlenmesi talebiyle idareler tarafından Kuruma başvurulması mümkün bulunmaktadır. Kuruma yapılacak başvurularda gereksiz yazışmalara sebebiyet verilmemesini teminen, yüklenicinin mücbir sebep talebini oluşturan olayları belgelemek üzere idareye sunduğu belgeler ile varsa idarenin yaptığı incelemede ulaştığı belgelerin de gönderilmesi ve idarenin konuya ilişkin görüşünün açık olarak belirtilmesi gerekmektedir.
Kamu İhale Kurumu tarafından anılan Kanun maddesinin (e) bendi çerçevesinde mücbir sebep olarak kabul edilebilecek benzeri diğer hallere ilişkin olarak genel bir belirleme yapılmaktadır. 4735 Sayılı Kanunun 10 uncu maddesinin (a), (b), (c), (d) bentlerinde sayılan mücbir sebep hallerine bakıldığında bu durumlarda hem öngörülmezlik, hem de önlenemezlik şartlarının bir arada gerçekleşmesi gerektiği açıktır. Anılan maddenin (e) bendi çerçevesinde Kurumca belirlenecek “benzeri diğer haller” için de bu iki kriterin bir arada sağlanması şartı aranmaktadır. Buna göre idarelerce yapılacak başvurularda mücbir sebep olarak belirlenmesi istenilen durumun öngörülmezlik ve önlenemezlik kriterlerini birlikte taşıması gerekmektedir.
Kuruma yapılan başvuruların bir çoğunda, mücbir sebep kabul edilmesi talep edilen durumun yükleniciler açısından öngörülmezlik ve önlenemezlik kriterlerini taşımadığı görülmektedir. Örneğin sözleşme konusu edimin ifa edilebilmesi için gerekli tedbirlerin alınmasının, müdebbir bir tacir olarak yüklenicinin sorumluluğunda bulunduğu açıktır. Bu çerçevede, ihale dokümanındaki şartları okuyup kabul ederek teklif veren isteklilerin, ihale konusu işi ihale dokümanına uygun bir şekilde yerine getirmelerini mümkün kılacak hazırlık ve programlama çalışmalarını, ihale konusu edimin ifasını zora sokmayacak şekilde önceden müdebbir bir tacirin sorumluluğunu taşıyarak gerçekleştirmeleri gerekmektedir. Buna göre, idareye yapılan başvurular üzerine idarelerin yapacakları değerlendirmede başvuru konusunun yükleniciler tarafından önceden öngörülebilir ve önlenebilir olup olmadığının da değerlendirilmesi ve bu nitelikleri taşımayan talepler için Kuruma başvuruda bulunulmaması gerekmektedir.
Yukarda sayılan mücbir sebep durumlarında yükleniciye süre uzatımı verilebilmesi için, mücbir sebep olarak kabul edilecek durum için aşağıdaki şartlar ayrıca aranacaktır.
1.Yüklenicinin kusurundan kaynaklanmamış olması,
Yüklenicinin kusurundan kaynaklanan durumlar için yükleniciye süre uzatımı verilmesi mümkün değildir.
Bu nedenle yüklenicinin basiretli bir tacir gibi davranmayarak gerekli özen göstermediği veya kusurlu bir davranışı yada ihmali neticesinde mücbir sebep sayılan hallerin ortaya çıkmasına neden olmuşsa burada mücbir sebepten bahsedilemeyecektir.
Ancak yüklenicinin kısmi kusurlu olduğu durumlarda verilecek süre uzatımlarında kusur oranı dikkate alınarak belirleme yapılması gerekmektedir. [3]
2.Taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olması,
Meydana gelen olay, taahhüdün yerine getirilmesine engel değilse yada yüklenici bu engeli kendi imkanları ile ortadan kaldırabilecekse bu durum mücbir sebep olarak kabul edilemez.
Mücbir sebebe dayalı olarak süre uzatımı verilebilmesi için yüklenicinin süresi içerisinde bildirimde bulunması ve bu hususları kanıtlaması gerekmektedir.
Bu çerçevede;
Yüklenicinin, sürenin uzatılmasını gerektiren hallerin meydana geldiği tarihi izleyen yirmi gün içinde, idareye yazılı olarak bildirimde bulunması ve yetkili merciler tarafından usulüne göre düzenlenmiş belgelerle mücbir sebebin meydana geldiğini tevsik etmesi zorunludur.
Yüklenici bildiriminde, iş üzerinde gecikmeye yol açtığını düşündüğü sebeplerin ayrıntılarını, işin süresinin ne kadar uzatılması gerektiğini belirtecektir. Uzatılacak sürenin tespiti o anda mümkün değilse bunun da sebeplerini ayrıca belirtecek, durumun netlik kazanmasından sonra istediği süre uzatımını da ayrı bir yazı ile derhal bildirecektir.
Zamanında yapılmayan yazılı bildirimler dikkate alınmaz ve yüklenici müracaat süresini geçirdikten sonra süre uzatımı talebinde bulunamaz. Mücbir sebeplerin devamı sırasında yapılacak bildirim, yirmi gün öncesinden geçerli olmak üzere dikkate alınabilir.
Söz konusu 20 günlük süre hak düşürücü mahiyette bir süredir.
Sayıştay Temyiz Kurulunun kararında süresi içerisinde idareye başvurulmaması esasa etkili görülmemiştir.
5.Yetkili merciler tarafından belgelendirilmesi,
Bu kapsamda örneğin doğal afete ilişkin Çevre Şehircilik Bakanlığından, salgın hastalığa ilişkin Sağlık Bakanlığından, grev durumuna ilişkin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından belgelendirme yapılabilir.
Buradaki belgelendirme olayın özelliğine göre değişebilecektir.
Süre uzatım kararının nasıl verileceği hususunda Yapım İşleri Genel Şartnamesinde belirlenmiş bir yöntem bulunmamaktadır.
Kişisel kanaatimize göre bu hususta aşağıdaki sıralı yöntemlerin uygulanması gerekmektedir.
Yüklenici bildiriminde, iş üzerinde gecikmeye yol açtığını düşündüğü sebeplerin ayrıntılarını, işin süresinin ne kadar uzatılması gerektiğini belirtecektir. Uzatılacak sürenin tespiti o anda mümkün değilse bunun da sebeplerini ayrıca belirtecek, durumun netlik kazanmasından sonra istediği süre uzatımını da ayrı bir yazı ile derhal bildirecektir.
2.Yüklenici tarafından yapılan başvuru üzerine yapı denetim görevlisi tarafından durum incelenerek süre uzatımına ilişkin bir görüş oluşturulmalıdır.
4.Komisyonun almış olduğu bu karar ihale yetkilisinin onayına sunulmalıdır.
Süre uzatımları verilirken yapılacak işin özelliğine göre çalışılamayacak günler de dikkate alınarak verilecek sürenin belirlenmesi gerekmektedir.
Ancak işin tamamlanması için sözleşmesinde tespit edilen tarih veya süre haricinde başkaca kayıt bulunmayan işlerde, havanın fen noktasından çalışmaya uygun olmayan devresi ile resmi tatil günleri göz önünde tutularak iş bitim tarihi veya süresi belirlenmiş sayılacağından, yüklenici, çalışmadığı bu gibi günleri öne sürerek süre uzatılması isteğinde bulunamaz.
Bu hususta Sayıştay Temyiz Kurulu Kararında özetle; iş yeri teslimi 22.12.2006 tarihinde yapılan ve yer tesliminden itibaren 150 takvim günü olarak belirlenen iş süresinin hesabında, ilin havanın fen noktasından çalışılmayan günleri dikkate alınmış olduğundan ve bu sebeple ayrıca süre uzatımı verilemeyeceğinden sözleşmeye göre belirlenmiş iş bitim tarihinden sonra yapılacak çalışmalar cezalı çalışma kapsamında değerlendirilmesi gerektiğine karar verilmiştir.
Netice olarak, mücbir sebep hallerine dayanılarak süre uzatımı verilebilecek haller 4735 sayılı Kanunun 10. maddesinde tek tek sayılmış olup, bunların kıyas yoluyla genişletilmesi mümkün değildir. Ayrıca söz konusu nedenlerin mücbir sebep olarak kabul edilebilmesi için öngörülmezlik ve önlenemezlik kriterlerini birlikte taşıması gerekmektedir.
Söz konusu nedenlerin mücbir sebep olarak kabul edilebilmesi için bu nedenlerin yüklenicinin kusurundan kaynaklanmamış olması, taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olması, yüklenicinin bu engeli ortadan kaldırmaya gücünün yetmemesi, mücbir sebebin meydana geldiği tarihi izleyen yirmi gün içinde yüklenicinin idareye yazılı olarak bildirimde bulunulması gerekmektedir.
Kanunun 10. maddesinin (a), (b), (c), (d) bentlerinde sayılan durumların mücbir sebep olarak sayılabilmesi için Kuruma başvuruda bulunulması gerekli değil iken, (e) bendi kapsamında sayılan durumun mücbir sebep olarak belirlenebilmesi için idarelerce Kuruma başvuruda bulunulması gerekmektedir.
[1] http://www.tdk.gov.tr/