Türk adının geçtiği en eski anıt artık Orhon Abideleri değil; İlteriş Kağan Anıtı ve Külliyesi bulundu
Türk tarihine ilişkin yazılı kaynaklara bir yenisi daha eklendi. Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde tarihimizde Kutluk Devleti diye anılan 2’inci Göktürk Devleti’nin kurucusu İlteriş Kutluk Kağan’ın külliyesiyle yazıtı bulundu. Yazıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunduğu belirtildi.
‘TÜRK’ ADININ İLK KEZ GEÇTİĞİ GÖKTÜRK DÖENMİNİN EN ESKİ YAZILI ANITI
Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü ve Uluslararası Türk Akademisi’nin ortaklaşa yürüttüğü “Nomgon-2022” arkeolojik kazı çalışmasında, Göktürk Devleti’nin hükümdarları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in babası İlteriş Kutluk Kağan’ın külliyesiyle yazıtı keşfedildi. Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’da konuyla ilgili düzenlenen basın toplantısında konuşan Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, 2019’da Moğolistan’ın Arkeoloji Enstitüsü uzmanlarıyla Ötüken bölgesindeki Nomgon ovasında ortaklaşa başlattıkları kazı çalışmalarının başarıyla sonuçlandığını söyledi. Kıdırali, “Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon külliyesinin Göktürk Kağanlığını yeniden canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluk Kağan’a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca bu külliye, ‘Türk’ adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir” dedi.
12 SATIRLIK ESKİ TÜRK YAZISI
Kıdırali, batıdan doğuya oval biçimde inşa edilen külliyenin toplam olarak 49 m2 alandan oluştuğunu belirterek, “Külliyenin etrafına hendek kazılmış ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edilmiş. Külliyenin batı tarafında, alanın ortasına delikli taştan bir küp (sunak), taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır.” İfadesine yer verdi.
AŞİNA AİLESİNE AİT ‘DAĞ KEÇİSİ’ SEMBOLÜ
Bunun yanı sıra külliyenin kapısında 51 balbal taşın sırayla yerleştirildiğini kaydeden Kıdırali, bunlar arasında 5 balbal taşından Aşina ailesine ait “dağ keçisi” sembolünün tespit edildiği bilgisini paylaştı. Kıdırali, ayrıca külliye içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ile patika üzerine serilen kil kaplamanın da bulunduğunu dile getirerek, “İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa şeklindeki temeli keşfedildi. Bulunan eserin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmaktadır. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden ‘Tanrı’, ‘Türk’, ‘Kutluk’, ‘Tümen’ gibi bir dizi kelime tespit etti.” diye konuştu.
GÖKTÜRK DEVLETİ İÇİN ÖNEMLİ BİR ANIT
Kıdırali, İlteriş Kağan’ın Nomgon külliyesinin genel olarak oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in anıtlarına benzediğini söyledi. Nomgon’daki İlteriş Kağan yazıtının üst tarafında vücudu ejderha şeklinde iki kurt başı simgelendiğini belirten Kıdırali, “Taspar Kağan, Bilge Kağan, Kül Tigin ve diğer anıtların tepesine de bu tür kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli kurt başlı bir şeklin çizildiği bilinmektedir. Nomgon anıtının, Orhun anıtları gibi Göktürk devleti için önemli bir anıt olduğu anlaşılmaktadır.” değerlendirmesini yaptı.
‘KEŞFİ YAPAN EKİP’
Nomgon ovasında arkeolojik kazı çalışmaları 2019 yılında başladı. “Covid-19” pandemisi nedeniyle iki yıl ara verilen çalışma, Temmuz 2022 itibari ile yeniden hayata geçirildi. “Nomgon-2022” arkeolojik kazı çalışmasında; Moğol Bilimler Akademisi Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Arkeolojik Araştırma Merkezi Başkanı Prof. Dr. Altangerelyn Enkhtor, Arkeolog Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigyin Batbold, Narantuyagyin Tsengel ve Munkhsaikhany Uuganbayar görev aldı. Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Arkeolojik Araştırma Merkezi Direktörü Damdinsurengin Tseveendorzh (1949-2022) ise Danışman Arkeolog olarak çalışmaya katıldı. Uluslararası Türk Akademisi çalışma grubunda ise; Darhan Kıdırali, Napil Bazylkhan ve Nurbolat Bogenbayev görev aldı.
