Velayet, küçüklerin ve bazen de kısıtlı ergin çocukların gerek kendilerine gerek mallarına özen gösterme ve onları temsil etme konusunda kanunun ana ve babaya yüklediği yükümlülükler ile bu yükümlülüklerin iyi bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak üzere onlara tanıdığı hakların tümüdür. Velayet Değişikliği davası halk arasında “Velayeti Geri Alma Davası” olarak da bilinmektedir.
Boşanma kararı ile birlikte çocuğun velayeti anne veya babadan birine verilir ve velayet verilen tarafın çocuk ile kişisel ilişkisi düzenlenir. Durum ve koşulların değişmesi söz konusu olduğunda ise velayet değiştirilebilecektir.
Velayetin değiştirilmesi; velayet hakkı kendisinde olmayan tarafın, çocuk/çocuklar ile yeteri kadar ilgilenilmediği veya çocuğun sosyal hayatının olumsuz etkilendiği ve diğer nedenlere dayanarak velayet hakkı kendisinde olan tarafa açmış olduğu bir davadır.
Bu esaslı değişikliklere verilecek örnekler; anne veya babanın sonradan sonradan ikinci kez evlilik yapması ve çocuğun yeni aile ortamında uyum sağlayamaması, velayet kendisine verilmeyen tarafın çocuğun velayet verilen taraf ile tehlikede olduğunu, psikolojisinin olumsuz etkilendiğini, mutsuz veya derslerinde başarısız olduğunu ileri sürmesi veya çocuğun menfaatinin bunu gerektirmesi olabilir.
Burada sunulan nedenleri mahkemede destekleyecek ikna edici deliller olması gerekmektedir.
Bunun yanı sıra Yargıtay tarafından, velayet kendisine verilen tarafın diğer taraf ile kuracağı şahsi ilişkide de dikkatli davranması, velayet kendisine verilmeyen taraf ile çocuğun görüşmelerinin engellenmemesi zira eğer bu engellemeler devam ederse bu durumun velayetin değiştirilmesi için haklı sebep olarak sunulabileceği karara bağlanmıştır.
Velayetin değiştirilmesine ilişkin şartlar Türk Medeni Kanunu madde 183’de açıkça düzenlenmiştir:
“Ana veya babanın başkasıyla evlenmesi, başka bir yere gitmesi veya ölmesi gibi yeni olguların zorunlu kılması halinde hâkim, resen veya ana ve babadan birinin istemi üzerine gerekli önlemleri alır.”
Buna göre;
Velayet kamu düzenine ilişkin olup bu hususta anne ile babanın istek ve beyanlarından ziyade çocuğun menfaatlerinin dikkate alınması zorunludur.
Velayete ilişkin değerlendirme yapılırken göz önünde tutulması gereken temel ilke çocuğun üstün yararıdır. Çocuğun üstün yararını belirlerken ise; çocuğun bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaki ve toplumsal gelişiminin sağlanması amacının gözetilmesi gerekmektedir.
Anne ve babanın yararı, tarafların boşanmadaki kusurları, ahlaki değer yargıları, sosyal konumları gibi durumları çocuğun üstün yararını etkilemediği ölçüde göz önünde tutulur. Çocuğun üstün yararının anne ve baba karşısında etkilenmesi durumunda ise, çocuğun yararını koruyacak ve menfaat çatışmasını engelleyecek düzenlemeler devreye girecektir.
Velayetin değiştirilmesi davası, velayet hakkının anne veya babaya verilmesinden sonra velayet kendisine verilen tarafın durumunun değişmesi ve sonradan ortaya çıkan çeşitli nedenlerden ötürü velayeti alan anne ya da babanın velayet hakkını gereği gibi kullanamaması ile çocuğun menfaatinin gerektirdiği durumlarda açılan bir davadır.
Bu dava ile birlikte velayeti kendisinde bulunmayan anne veya babanın çocukla kişisel ilişki kurulmasını isteme hakkı bulunmaktadır. Velayeti kendisine verilmeyen tarafın, çocuğun bakım ve eğitim giderlerine gücü oranında katılmak zorundadır. Bu durumda iştirak nafakasına, velayetin değiştirilmesine yönelik olarak hükmedilmesi gerekecektir.
Velayetin değiştirilmesi sebepleri olsa dahi çocuğun menfaati gereği velayetin değiştirilmesi gerekmiyorsa, hakim tarafından ret kararı verilebilir.
Velayetin değiştirilmesi davalarında taraflardan biri genellikle velayet kendisinde olmayan taraf olmaktadır. Ancak bu davayı velayet kendisine verilmiş taraf da velayet durumunun değişmesini istiyorsa bu davayı açabilecektir.
Velâyet kamu düzenine ilişkin olup, bu hususta anne ile babanın istek ve beyanlarından ziyade çocuğun menfaatlerinin dikkate alınması zorunludur. Velayetin değiştirilmesine ilişkin davalar çocuğun güvenliğini doğrudan ilgilendiren davalardır.
Bu davalarda velayet hakkına sahip anne ya da babanın, kural olarak temsil olunanın menfaatine hareket ettiği kabul edilse dahi her zaman çocuğun yararına davranmayacağı, herhangi bir sebeple çocuk aleyhine hareket ederek onun zararına bir durum yaratma ihtimali olabilmektedir. Dolayısıyla bu tür davalarda çocuk ile yasal temsilcisi arasında bir menfaat çatışmasının olduğu kabul edilerek küçüğe bir temsil kayyımı atanması duruma göre gerekebilir.
Velayetin değiştirilmesi davaları herhangi bir süreye tabi tutulmamıştır. Çocuğun menfaatinin olumsuz yönde değişmesi halinde bu davalar her zaman açılabilecektir.
Bu davalarda boşanma davalarında olduğu gibi görevli mahkeme Aile Mahkemeleridir. Hakim kararı olmadan velayetin değiştirilmesi söz konusu olamaz.
Velayetin değiştirilmesi davalarında yetkili mahkeme ise davalının dava tarihindeki yerleşim yeri mahkemesidir.